Adam Mickiewicz: biografia i twórczość, najważniejsze dzieła

Spis treści:

1. Adam Mickiewicz – biografia
   • Młodość Adama Mickiewicza
   • Okres wileńsko-kowieński Mickiewicza
   • Okres rosyjski Mickiewicza
   • Okres drezdeński Mickiewicza
   • Okres paryski Adama Mickiewicza
   • Przyjaciele i rodzina Mickiewicza
   • Śmierć Adama Mickiewicza
2. Najważniejsze dzieła Adama Mickiewicza
   • Oda do młodości
   • Ballady i romanse
   • Sonety Mickiewicza
   • Konrad Wallenrod
   • Dziady - chronologia części
   • Pan Tadeusz
3. Historia przyszłości - nieopublikowane dzieło Mickiewicza
4. Przekłady Mickiewicza
5. Wszystkie dzieła Mickiewicza - spis

 

Adam Mickiewicz – biografia

Adam Mickiewicz urodził się 24 grudnia 1798 roku w Zaosiu lub Nowogródku. Był synem adwokata sądowego Mikołaja Mickiewicza herbu Poraj i Barbary z Majewskich. Rodzinna legenda mówi, że akuszerka przecięła jego pępowinę na książce. Został ochrzczony w lutym 1799 roku i otrzymał imiona Adam Bernard. Jako kilkuletni chłopiec wypadł z okna, o czym wspominać będzie poeta w Inwokacji z Pana Tadeusza. Miał trzech braci: Antoniego Michała, Aleksandra i Franciszka Bronisława.

 

 

Młodość Adama Mickiewicza

Dzieciństwo spędził w Nowogródku i Zaosiu. Zaczął naukę u guwernerów, a od 1807 roku także w powiatowej szkole dominikańskiej w Nowogródku. Już w 1809-1810 tworzył pierwsze bajeczki i epigramaty. Od 1815 roku studiował na Uniwersytecie Wileńskim na wydziale Fizyko-Matematycznym.

Okres wileńsko-kowieński Mickiewicza

Początki twórczości Adama Mickiewicza nazywane są okresem wileńsko-kowieńskim. Widać w nich jeszcze wpływy europejskiego oświecenia i klasycyzmu, które według badaczy mogły być związane z podążaniem za swojską tradycją oraz pobieraniem edukacji na prowincji, gdzie nie dotarły jeszcze nowe nurty wolnomyślicielskie.

Kiedy w 1815 roku rozpoczął studia na Uniwersytecie Wileńskim, jego światopogląd zaczął się zmieniać, a jego patronem stał się Wolter, od którego zaczerpnął m.in. satyrę obyczajową na osoby duchowne. W tych latach zajął się spolszczeniem dwóch opowiastek Woltera. Powstały wtedy: Pani Aniela i Mieszko książę Nowogródka o wyraźnym zabarwieniu antyklerykalnym. Mickiewicz przetłumaczył również poemat Dziewica Orleańska, który w jego kręgach nazywano później Darczanką. Do dzisiejszych czasów zachowała się jedynie pieśń V.

W latach 1817-1823 powstało w Wilnie patriotyczne tajne towarzystwo przyjaciół wiedzy, czyli Towarzystwo Filomatów, którego jednym z założycieli był Mickiewicz (okres filomacki). Działalność spiskowa została odkryta w 1824 roku, a część członków towarzystwa została zesłana do Rosji.

Po ukończeniu studiów Mickiewicz w zamian za pobierane wcześniej stypendium został skierowany do obowiązkowej pracy nauczycielskiej w Kownie, gdzie spędził lata od 1819 do 1823 (z przerwą w latach 1821-1822). Uczył literatury, historii i prawa. Mickiewicz poznał tutaj też swoją wielką młodzieńczą miłość – Marię (Marylę) Wereszczakównę z Tuhanowicz (1820 r.), o której wspominać będzie w swojej twórczości (Do M…, To lubię, Do przyjaciół, posyłając im balladę).

W Kownie rozpoczęła się jego działalność jako czeladnika w masonerii. W 1823 roku Mickiewicz został aresztowany, uwięziony, skazany za udział w tajnych młodzieżowych organizacjach i zesłany do Rosji. Miał tam ponownie objąć posadę nauczyciela.

Cechy twórczości Mickiewicza z okresu wileńsko-kowieńskiego:

• wątki oświeceniowe i klasycystyczne;
• fascynacja Wolterem (wolterianizm);
• krytyka Kościoła, kpina z przesądów i tradycyjnej obyczajowości;
• sceptycyzm poznawczy;
• przeciwstawienie sobie despotyzmu (rządy królów i instytucja Kościoła) i wolności w postaci ustrojów demokratycznych i rewolucji;
• znaczenie nauki, postępu rozumu, pracy twórczej (filozofia postępu);
• okres filomacki: etyka obowiązku, powinności społecznych, walka z egoizmem, pochwała przyjaźni i wspólnoty, ofiara dla dobra wspólnego, ideały oświeceniowe i klasycystyczne;
• fascynacja Stanisławem Trembeckim (widoczne w stylu: kunsztowne peryfrazy, metonimie, szyk przestawny, opisowość w stylu klasycystycznym, ale też dosadność językowa, lapidarność, pointa, aforyzm);
• w okresie kowieńskim dochodzą już do głosu motywy romantyczne: zawiedziony losem prowincjonalnego nauczyciela Mickiewicz szuka bardziej indywidualnego głosu poety, daje ujście cierpieniu, buntu i rozpaczy, a nie godzi się z klasycystycznym podejściem rzeczywistości danej przez Boga. Dochodzi do ewolucji gustów artystycznych: Rousseau, Goethe, Schiller, Byron i literatura z bohaterem samotnym i cierpiącym („książki zbójeckie”, o których wspomina Gustaw w IV części Dziadów);
• powstają pierwsze utwory romantyczne: Ballady i romanse oraz cz. II i IV Dziadów. Dostrzegalna zmiana stylu na niekonwencjonalny, prowokujący: wybór zwyczajnego tematu literackiego, rezygnacja z ozdobnej elegancji, zestawienie fantazji i codzienności oraz gminności i sentymentalizmu, pasji uczuć, zwyczajności i cudu, elementy poezji grozy.

 

 

Autorska twórczość Adama Mickiewicza z tego okresu:

• niedokończony poemat opisowo-historiozoficzny Kartofla, Poemko we czterech pieśniach (zachowana tylko pieśń I z 1819 r. i fragment dalszej pieśni);
• wiersz (list poetycki) Do Joachima Lelewela;
• Oda do młodości (1820 r.);
• Już się z pogodnych niebios;
• pieśń Hej, radością oczy błysną;
• wiersz Do Czeczota;
• Zima miejska;
• Pieśń Filaretów (1820 r.);
• Toasty;
• Jamby powszechne;
• bajka Pies i wilk;
• Żeglarz (1821 r.);
• Ballady i romanse – powstały w 1822 roku. Data ta jest uważana za początek romantyzmu w Polsce;
• Dziady cz. I (nieukończona), II ( oraz wiersz Upiór) i cz. IV (1820 -1821 r.) – Dziady kowieńsko-wileńskie;
• Grażyna. Powieść litewska;
• Debiutancki tomik Poezji z roku 1822.

Okres rosyjski Mickiewicza

Lata 1824-1827 to okres rosyjski, podczas którego Mickiewicz przebywał w Petersburgu, Odessie, Moskwie, na Krymie. W 1827 roku zaręczył się ze swoją uczennicą i poetką Karoliną Jaenisch, ale zaręczyny po 2 latach zerwał. W tym czasie przyjaźnił się z wieloma rosyjskimi poetami, np. Puszkinem.

Cechy twórczości okresu rosyjskiego:

• Ugruntował swoją pozycję jako znany i ceniony poeta romantyczny, ale też polityczny, na co wpływ miał klimat okresu poprzedzającego powstanie dekabrystów oraz jego upadek. Będzie on miał wpływ na dalszą twórczość, m.in. część III Dziadów.

Wybrana twórczość okresu rosyjskiego:

• wiersz Do doktora S;
• wiersz Na pokój grecki w domu księżnej Zeneidy Wołkońskiej;
• Konrad Wallenrod, powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich (1825-1828 r.);
• Do matki Polki;
• Poemat Farys. Kasyda na cześć ermira Tadż-ul-Fechra ułożona, Janowi Kozłowi na pamiątkę przypisana – widoczne wpływy romantycznego orientalizmu;
• Sonety Odeskie;
• Sonety Krymskie;
• Poezyje (1829 r.).

 

 

Okres drezdeński Mickiewicza

Dzięki przyjaciołom w 1829 roku Mickiewicz uzyskał zgodę na wyjazd i opuścił Rosję, by podróżować (Niemcy, Szwajcaria, Włochy). W tym czasie pisał niewiele, ale dostrzegalna jest kolejna przemiana, nazywana przez Alinę Witkowską „pożegnaniem z Byronem”. Zbiegło się to z wybuchem powstania listopadowego, w którym poeta nie uczestniczył (za co robił sobie później wyrzuty), ale stał się jego poetyckim interpretatorem. Do 1832 roku pozostał w Dreźnie.

Cechy i motywy poezji okresu drezdeńskiego:

• poezja buntu, walki, ofiary, na co miały wpływ wydarzenia historyczne: powstanie dekabrystów i nastroje w Rosji, powstanie listopadowe;
• mesjanizm, ofiara dla zbawienia, Polska jako naród wybrany i cierpiący;
• poezja polityczna;
• jedność Europy;
• walka dobra i zła, Boga i szatana;
• bohater pokorny, służący, cierpiący dla idei;
• połączenie rzeczywistości, świata realnego z metafizyką;
• otwarta forma dramatu romantycznego.

Najważniejsze utwory okresu drezdeńskiego:

• Dziady, cz. III – dramat romantyczny;
• Reduta Ordona;
• Śmierć pułkownika.

Okres paryski Adama Mickiewicza

W 1832 roku przyjechał do Paryża, gdzie mieszkał ponad 20 lat. Wykładał jako profesor literatury łacińskiej w Lozannie i literatury słowiańskiej w Collége de France (kurs wykładowy literatur słowiańskich od grudnia 1840 do maja 1844 r.). W okresie kwiecień-lipiec 1833 r. był redaktorem Pielgrzyma Polskiego.

W 1848 roku, kiedy Mickiewicz zaczął odchodzić od towianizmu, zaangażował się w ruchy związane z Wiosną Ludów. Wyjechał do Włoch z zamiarem utworzenia zbrojnego legionu. Chociaż polskie legiony we Włoszech nie osiągnęły zbrojnych sukcesów, poeta stał się osobistością polityczną walczącą z konserwatyzmem. Walczył też piórem, publikując jako redaktor w piśmie politycznym Trybuna Ludów, które ukazywało się od marca do czerwca i od września do połowy października 1849 roku.

Cechy i motywy twórczości okresu paryskiego:

• polityczny internacjonalizm i socjalizm;
• rewolucyjny aktywizm;
• rezygnacja z poezji na rzecz publicystyki;
• zasada czynu;
• wspólnota wolności.

Utwory okresu paryskiego:

• Pan Tadeusz (1832-1834 r.);
• Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego;
• publicystyka drukowana w czasopiśmie Pielgrzym Polski, np. O dążeniu ludów Europy, O bezpolitykowcach i o polityce „Pielgrzyma”, O ludziach rozsądnych i ludziach szalonych; teksty polityczne w Trybunie ludów;
• Liryki lozańskie (1839-1840 r.) – ostatnie znane nam utwory poetyckie Adama Mickiewicza.

 

 

Przyjaciele i rodzina Mickiewicza

Rodzina Adama Mickiewicza:

Ojciec – Mikołaj Mickiewicz herbu Poraj, adwokat sądowy w Nowogródku i komornik miński;

Matka – Barbara z Majewskich, córka ekonoma z Czombrowa;

Rodzeństwo – Antoni Michał (zmarł w wieku 5 lat), Aleksander i Franciszek Bronisław.

Żona i dzieci – w 1834 Mickiewicz ożenił się z Celiną Szymanowską. Miał z nią sześcioro dzieci: Marię, Helenę, Władysława, Józefa, Aleksandra i Jana.

Przyjaciele Adama Mickiewicza:

Przyjaźń miał ogromne znaczenie w życiu Adama Mickiewicza, kształtowała jego światopogląd i inspirowała literacko. Pierwsze ważne przyjaźnie nawiązał przede wszystkim podczas egzaminów i nauki na Uniwersytecie Wileńskim, gdzie był jednym z założycieli Towarzystwa Filomatów, które stworzył wraz z: Janem Czeczotem, Tomaszem Zanem, Onufrym Pietraszkiewiczem (Jacek z III części Dziadów), Józefem Jeżowskim, Brunonem Sucheckim, Erazmem Poluszyńskim. Do tajnego zgromadzenia dołączyli m.in.; Aleksander Chodźko, Aleksander Bohatkiewicz, Ignacy Domeyko, Franciszek Malewski, Jan Sobolewski i Józef Kowalewski.

Pierwszą miłością Adama Mickiewicza była Maria (Maryla) Wereszczakówna z Tuhanowicz, która była bogatą szlachcianką. Niedługo potem wyszła za hrabiego Wawrzyńca Puttkamera (1821 r.).

W okresie rosyjskim korespondował i utrzymywał kontakty z rosyjskimi poetami: Aleksandrem Puszkinem, Wasilijem Żukowskim i Aleksandrem Chomiakowem.

W okresie paryskim Adam Mickiewicz przyjaźnił się z fotografem Michałem Szweycerem. Szczególnie ważna dla jego dalszej działalności była znajomość z Andrzejem Towiańskim. Poeta stał się nawet przywódcą założonego przez niego Koła Sprawy Bożej. Znajomość ta zakończyła się w 1847 roku.

Pod koniec 1841 roku poznał w Paryżu szlachcica z Litwy, Andrzeja Towiańskiego i w latach 1841-1846 współtworzył założone przez niego Koło Sprawy Bożej. Zaczął głosić idee towianizmu, za co został zawieszony w czynnościach profesorskich w Collége de France.

Śmierć Adama Mickiewicza

W 1855 roku, w trakcie wojny rosyjsko-tureckiej, Mickiewicz wyjeżdża do Konstantynopola, by formować polskie dywizje i walczyć z oddziałami Turcji.

Adam Mickiewicz zmarł po gwałtownej chorobie 26 listopada 1855 roku w Konstantynopolu. Uważa się, że przyczyną jego śmierci była cholera, ale istnieje również hipoteza otrucia lub udaru mózgu. Pochowano go we Francji na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency, a w 1890 roku przeniesiono do Polski na Wawel.

 

 

Najważniejsze dzieła Adama Mickiewicza

Oda do młodości

Oda do młodości powstała 26 grudnia 1820 roku w okresie wileńsko-kowieńskim, kiedy poeta zafascynowany był tworzonym Towarzystwem Filomatów i jego wspólnotą. Dlatego ten jeden z najbardziej znanych utworów Mickiewicza przesiąknięty jest młodzieńczą fascynacją zbiorowym heroizmem, znaczeniem przyjaźni. Widoczne są tutaj jeszcze wpływy oświeceniowe (inspiracje Schillerem, wybór gatunku bliskiemu klasycyzmowi, czyli ody), ale też pierwsze cechy romantyczne (odwoływanie się do sfery emocjonalnej, kontrast międzypokoleniowy, rewolucyjne wezwania, młodość jako potęga, motyw heroicznego czynu, obrazowanie poetyckie). Hymn czerpie też z poezji masońskiej. Jako pierwszy polski utwór stawia w pozycji bohatera młodość, która ukazana jest jako wartość, siła twórcza o boskiej mocy.

Ballady i romanse

Zbiór ballad z okresu wileńsko-kowieńskiego, który wydano w 1822 roku w Wilnie, uznawany jest za rewolucyjny w polskiej poezji. Datę wydania uznaje się za początek romantyzmu w Polsce i manifest tego nowego nurtu literackiego. Utwory zgromadzone w tomiku nawiązują jeszcze do inspiracji oświeceniowych, realizując charakterystyczne gatunki dumki, dumy i sielanki. Najważniejsze jest jednak połączenie realnego miejsca, które dokładnie określono przez poetę, gminnej rzeczywistości z motywami świata nadprzyrodzonego. Codzienność miesza się tutaj z fantazją. Warto zauważyć, że to właśnie wszystkie elementy fantastyczne mają wyznaczać moralność i wymierzać karę za czyny. Jest to polemika z oświeceniowym racjonalizmem. Dostrzegalne są również elementy tajemnicy i grozy, zwłaszcza w opisach przyrody, z którą człowiek jest tutaj ściśle związany.

Sonety Mickiewicza

Zbiór Sonety, zawierający Sonety krymskie, Sonety odeskie oraz przekład sonetu Widok gór ze stepów Kozłowa na perski został wydany w Moskwie w 1826 roku. To pierwszy polski zbiór tego typu utworów, których styl naśladowali później inni twórcy romantyzmu.

Sonety krymskie jest zbiorem 18 utworów napisanych w latach 1825-1826. Stanowią one poetycki zapis podróży na Półwysep Krymski, na który Mickiewicz wybrał się w 1825 roku. Zawierają dedykację dla „towarzyszy podróży krymskiej” oraz są opatrzone mottem z Goethego („Wer den Dichter will verstehen, Muss in Dichters Lande gehe”). Główną postacią jest Pielgrzym, który jednocześnie zachwyca się widokami z podróży i tęskni za ojczyzną. Poeta inspirował się sonetem włoskim, twórczością Byrona, mitologią perską, Biblią i Islamem.

Sonety odeskie to cykl 22 utworów napisanych razem z Sonetami krymskimi. Badacze nazywają go kroniką serca, bo wykorzystuje motyw miłości romantycznej w każdym jej aspekcie.

Konrad Wallenrod

Konrad Wallenrod, powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich to druga (po Grażynie) powieść poetycka Mickiewicza. Opublikowano ją w Petersburgu w 1828 roku. Na jej treść znaczny wpływ miał pobyt w Rosji (spisek dekabrystów) i kształtowanie się światopoglądu poety. W utworze Mickiewicz wykorzystał tzw. historyzm maski, czyli pod opisanymi dziejami ukrył to, co działo się współcześnie. Mickiewicz nazywał go broszurą polityczną. Porusza wątki pamięci zbiorowej (postać Halbana, poezja jako strażnik pamięci), podstępu i zdrady jako sposobu walki z wrogiem, etyki spiskowej, pragnienia zemsty, ale też wewnętrznego rozdarcia. Widoczne są wpływy twórczości Byrona (postać spiskowca samotnika, fatalizm jego losów, duma i przekonanie o byciu jednostką wybitną).

 

 

Dziady – chronologia części

Cykl oparty jest na ludowych obrzędach słowiańskich zwanych dziadami i określającymi duchy przodków. Mickiewicz zaczął pracować nad Dziadami. Widowiskiem mniej więcej na początku 1821 roku. Kolejne części zostały wydane osobno, a część I już po śmierci Mickiewicza:

• Części II i IV Dziadów – powstawały w Kownie w latach 1820-1821, a zostały wydane w II tomie Poezji w 1823 roku wraz z wierszem Upiór. Nazywane są również Dziadami wileńsko-kowieńskimi. Część II to kontynuacja motywów znanych z Ballad i romansów. Głównym tematem jest wspólnota żywych i umarłych, których łączą starodawne obrzędy. Podczas owych dziadów ludzie pomagają duchom, a te nauczają ich o prawdach moralnych. Zarówno Upiór z początkowego wiersza, jak i postać Widma łączą część II z IV, gdzie głównym bohaterem będzie Gustaw-Pustelnik. Część ta jest biografią romantycznie zakochanego młodzieńca, który opowiada o niebie i piele, jakie przyniosła mu miłość. Inspiracją były „książki zbójeckie”: Nowa Heloiza i Cierpienia młodego Wertera.
• Część III Dziadów – nazywana Dziadami drezdeńskimi, bo powstały w 1832 roku w Dreźnie. Opublikowano je w tym samym roku w IV tomie Poezji oraz osobno rok później. Realizuje temat mesjanizmu oraz etyki pokory, a tematem głównym jest przyszłość narodu. Jest odpowiedzią i pociecha po upadku powstania listopadowego. Tworzy analogię cierpienia narodu polskiego do cierpienia Chrystusa. Część III uznawana jest za wzór polskiego dramatu romantycznego.
• Nieukończona część I Dziadów – powstawała prawdopodobnie na początku 1821 roku, ale do druku trafiła dopiero po śmierci poety. Wydano ją w 1860 roku w Paryżu w formie niedokończonej. Zawiera zbiór scen, które nie są ze sobą powiązane. Może stanowić początek lub zakończenie cyklu. Pojawia się w niej obrzęd cmentarny, chóry oraz postać Guślarza znane z części II.

Pan Tadeusz

Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie to poemat epicki pisany w l: 1832-1834 i wydany w dwóch tomach w 1834 roku w Paryżu. Składa się z 12 ksiąg i jest napisany 13-zgłoskowcem. Nazywany epopeją narodową. Zawiera elementy gawędy szlacheckiej. Porusza temat sporu, ale też harmonii życia i siły wspólnoty oraz znaczeniu tradycji. Przypominał o pięknie ojczyzny w trudnych czasach. Polska jest tutaj idyllą ziemiańską.

Historia przyszłości - nieopublikowane dzieło Mickiewicza

Historia przyszłości to niezachowany monumentalny utwór pisany od 1829 roku w Petersburgu, Dreźnie i Paryżu. Dowiadujemy się o nim z korespondencji. Powstało 7 wersji utworu, ale do dziś zachowały się tylko fragmenty, ponieważ Mickiewicz niszczył rękopisy. Bał się, że dzieło zaszkodzi sprawie polskiej, bo opowiadało o jej wizji przyszłości. Miała być to powieść utopijna, fantastyka polityczna, traktat historyczny lub publicystyka.

 

 

Dzieła Mickiewicza – spis

• Wiersze najwcześniejsze:
  • Dodatek do „Cwibaka”;
  • Zima miejska;
  • Już się z pogodnych niebios;
  • Kiedy szlesz bilet bogatym;
  • Jamby powszechne;
  • Tryolet;
  • Do Jana Czeczota;
  • Hej, radością oczy błysną;
  • Pieśń Filaretów;
  • Toasty;
  • Żeglarz;
  • Oda do młodości (1820 r.);
• Poezje t.1 (wyd. 1822 r.) – w tym: Ballady i romanse (tom z przedmową O poezji romantycznej);
• Poezje t. 2 (wyd. 1823 r.) – w tym: Grażyna, II i IV cz. Dziadów;
• Sonety (wyd. 1826 r.): Sonety odeskie, Sonety krymskie;
• Konrad Wallenrod (wyd. 1828 r.);
• Dziady cz. III (wyd. 1832 r.);
• Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (1832 r.);
• Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie (wyd. 1834 r.);
• Konfederaci barscy (1836 r.);
• Cykl wykładów Prelekcje paryskie (1840-1844 r.)
• Liryki lozańskie (pisane w l: 1839-1840);
• I cz. Dziadów (nieukończone, wyd. pośmiertnie w 1860 r.);
• Historia przyszłości (zniszczony, niepublikowany).

Przekłady:

• Pożegnanie Czajd Harolda;
• Sen;
• Euthanasis;
• Ciemność;
• Podróżny;
• Do K…;
• Światło i ciepło;
• Amalia;
• Rękawiczka;
• Nauka;
• Nowy rok;
• Z Petrarki;
• Ugolino;
• Przypomnienie;
• Szanfary;
• Almotenabbi;
• Morlach w Wenecyi;
• Aryman i Oromasz;
• Do Pryska;
• Elegia;
• Z Pindara;
• Urywek.

Inne ważne wiersze:

• Do Matki Polki;
• Śmierć pułkownika;
• Reduta Ordona;
• Rozmowa wieczorna;
• Rozum i wiara;
• Nad wodą wielką i czystą;
• Snuć miłość;
• Gdy tu mój trup;
• Polały się łzy;
• Do M…;
• Niepewność;
• Rozmowa;
• Warcaby;
• Do Joachima Lelewela;

Bibliografia:

1. A. Witkowska, Wielcy romantycy polscy. Sylwetki. Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Norwid, Wiedza Powszechna, Warszawa 1980.
2. L. Podhorski-Okołów, Realia Mickiewiczowskie, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 1999.
3. Dzieła wszystkie Adama Mickiewicza. Tom I: Drobne utwory poetyckie, wyd. i objaśnił T. Pini, Nakład Księgarni H. Altenberga we Lwowie.
4. A. Witkowska, R. Przybylski, Romantyzm, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
5. Z. Sudolski, Mickiewicz. Opowieść biograficzna, Wydawnictwo Ancher, Warszawa 2004.
6. https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_przysz%C5%82o%C5%9Bci

Więcej artykułów znajdziecie na Empik Pasje w dziale Czytam.

Zdjęcie okładkowe: źródło: Walenty Wańkowicz, "Portret Adama Mickiewicza na judahu skale", 1828 / domena publiczna