Koniec niewinności. Recenzja książki Eleny Ferrante „Zakłamane życie dorosłych”

W swojej ostatniej powieści włoska pisarka wraca do wątku dojrzewania, tego momentu przejścia w wiek nastoletni, gdy przestajemy się zgadzać na bajki, jakie opowiadają nam dorośli.

Autorka: Katarzyna Kazimierowska

Kilka słów o Elenie Ferrante

Kilka słów wprowadzenia dla szczęściarzy, którzy nie zetknęli się jeszcze z literaturą Eleny Ferrante – czeka was prawdziwa uczta. Za tym pseudonimem kryje się pisarz lub pisarka, która zdążyła mocno namieszać w literackim świecie. Domysły dotyczące tożsamości autora/autorki tzw. cyklu neapolitańskiego (czterech części sagi o przyjaźni dwóch dziewczynek, który rozpoczyna się tomem „Genialna przyjaciółka”) wracają przy każdej nowej wydanej przez nią/niego książce. Jedno jest pewne: ta osoba musi mieszkać w Neapolu lub świetnie znać to miasto, bowiem tam osadzona jest zwykle fabuła kolejnych powieści.

Genialna przyjaciółka (okładka miękka)

Jakie elementy są jeszcze charakterystyczne dla prozy Ferrante? Macierzyństwo, bolesne dzieciństwo oraz dojrzewanie, trudne relacje miłosne, odejście matki od dzieci, odejście męża od żony, tajemnicza i bolesna przeszłość, sceny seksu. Sądząc po tytule, „Zakłamane życie dorosłych” powinno zawierać większość z wymienionych wątków. Sprawdźmy, czy tak się dzieje.

Wśród sprzeczności

Trzynastoletnia Giovanna żyje w bezpiecznej bańce zbudowanej przez rodziców – inteligentów obracających się w wyższej sferze. Choć sami są nauczycielami, mieszkają w lepszej dzielnicy Neapolu, Rione Alto. Ich dom położony jest niemal na szczycie wzgórza. Wszystko, co inne, gorsze i nieznane, znajduje się niżej. Jednak poczucie bezpieczeństwa, spokoju i przynależności pewnego dnia się kończy. „Dwa lata przed tym, zanim mój ojciec nas zostawił, powiedział matce, że jestem bardzo brzydka”. To pierwsze zdanie książki. I chwilę potem nastoletnia narratorka się poprawia: powiedział, że przypominam jego siostrę, Vittorię. Pierwszy to i nie ostatni raz, gdy Ferrante ustami swoich bohaterów będzie poprawiać pamięć, prostować wspomnienia, interpretować wydarzenia: było tak – nie, jednak trochę inaczej; ona jest taka – nie, właściwie zupełnie inna. Opowieści ojca, matki, ciotki znacznie się od siebie różnią, a nawet sobie przeczą. Choć historię poznajemy z perspektywy Giovannie, bohaterce trudno dojść do prawdy. A wraz z nią czytelnikowi.

Przeczy sobie także sama Govannie, a jej zachowanie – ewoluuje. Ponieważ ojciec z nieznanych przyczyn ograniczył kontakty z rodziną do minimum, a o siostrze wypowiadał się niechętnie i jak najgorzej, porównanie do nieznanej, budzącej lęk ciotki budzi w niej smutek. Temu uczuciu towarzyszy także przerażenie, że jest w niej skaza, która sprawia, że nie spełnia oczekiwań rodziców. Wkrótce jednak smutek i lęk przeradzają się w ciekawość, a nieopatrznie wypowiedziane słowa doprowadzą do serii nieoczekiwanych wydarzeń. Ciotka okazuje się fascynująca, ale jej wizja świata, pamięć przeszłości diametralnie różnią się od tego, co powtarzają rodzice. Bohaterce pozostaje sprawdzić, jak jest naprawdę. Ale i to niemożliwe, bo przecież nie ma jednej prawdy.

Prawda atrakcyjniejsza, więc prawdziwsza

Z czasem okazuje się, że wersja ciotki jest bardziej atrakcyjna i dzięki temu wydaje się prawdziwsza. Następuje koniec dzieciństwa, rodzice przestają być wyrocznią. Ferrante bardzo dramatycznie przedstawia w książce ten moment, który psychologowie omawiają z rodzicami za każdym razem, gdy ci skarżą się na zbuntowanych nastolatków. Koniec z bezgranicznym zaufaniem. Przychodzi czas na kwestionowanie autorytetów, własne tajemnice, a także niechęć i rozczarowanie – rodzicami i ich światem, jak gdyby nastolatek nagle zobaczył prawdę w ostrym świetle dnia. Co prawda to powieść, więc dramatycznie być musi. W końcu pierwsze zdanie książki wciąż w nas rezonuje. Ojciec – ten chodzący ideał uprzejmości, inteligencji i dowcipu, wzór męskości – odchodzi. Zaufanie przepada. Wiara w to, że ojciec kiedykolwiek mówił prawdę, również.

Matka Giovanny jako ofiara porzucenia także nie budzi zbytnio czytelniczych sympatii. Zamyka się w swojej rozpaczy jak w skorupie. Nie tyle porzuca emocjonalnie córkę, ile nie daje jej potrzebnego wsparcia. Jednocześnie przez zaniechanie pozwala jej coraz bardziej poznać świat inny niż ten, w którym została wychowana, świat ubogiej rodziny ojca, szalonej ciotki i pierwszych intymnych kontaktów z chłopakami. Ferrante kontynuuje więc motywy, które były obecne w jej lub jego prozie wcześniej. Jednak to nie znaczy, że się powtarza. Wręcz przeciwnie, wciąż ma wiele do powiedzenia.