Co na ból brzucha? Objawy i najczęstsze przyczyny bólu brzucha

Uwaga! Ten artykuł ma charakter wyłącznie informacyjny i nie wyczerpuje tematu. Nie służy samodiagnozie ani samoleczeniu i nie może zastąpić indywidualnej porady lekarskiej.

Ból brzucha – po lewej stronie, po prawej czy nad pępkiem?

Jama brzuszna jest duża i obejmuje wiele narządów. Umownie jamę brzuszną dzieli się na trzy rejony, których granice są umowne i nie są ściśle odgraniczone. W każdym rejonie znajdują się określone narządy.

• Nadbrzusze – to górna część jamy brzusznej. Od góry ogranicza je przepona, nad którą położone są serce i płuca oraz przechodzący przez przeponę przełyk. Od boków jest chronione przez dolne żebra. W nadbrzuszu znajduje się, licząc od prawej: wątroba, pęcherzyk żółciowy, żołądek, dwunastnica, trzustka i śledziona. Symetrycznie po obu stronach kręgosłupa leżą nerki, a na granicy ze śródbrzuszem znajduje się część jelita cienkiego i zgięcia (prawe i lewe) jelita grubego, czyli okrężnicy.
• Śródbrzusze – to środkowa część jamy brzusznej, obejmująca pas powyżej i poniżej pępka. Znajdują się tam przede wszystkim pętle jelita cienkiego i grubego (w tym okrężnica wstępująca, poprzeczna i zstępująca), a także dolna część wątroby. Można też powiedzieć, że dolne części nerek, śledziony, żołądka i dwunastnicy znajdują się na pograniczu śródbrzusza i nadbrzusza.
• Podbrzusze – to dolna część jamy brzusznej, od dołu zakończona miednicą. Znajdują się w niej pętle jelita cienkiego, oraz (po prawej stronie) „początek” jelita grubego, czyli kątnica i wyrostek robaczkowy, czyli jelito ślepe. Po lewej znajduje się „koniec” jelita grubego, czyli esica i odbytnica. Pośrodku w podbrzuszu jest pęcherz moczowy oraz narządy płciowe wewnętrzne: u mężczyzn – prostata, a u kobiet – symetryczne jajniki, jajowody i macica (pośrodku, za pęcherzem moczowym).

Przez długość całej jamy brzusznej przebiegają główne naczynia krwionośne, w tym aorta oraz żyła główna górna i dolna, a także żyły i tętnice wszystkich narządów jamy brzusznej. Cała jama brzuszna jest od wewnątrz wyściełana błoną otrzewnej, przechodzącej w podtrzymującą jelita sieć większą. Narządy jamy brzusznej podtrzymuje też krezka. Krezka i sieć są unaczynione i zawierają tkankę łączną, tłuszczową i limfatyczną.

Ból brzucha umiejscowiony konkretnym rejonie jest najczęściej powodowany przez znajdujące się tam narządy. Jednak może się zdarzyć, że ból z innego narządu promieniuje do jakiegoś miejsca i jest odczuwany w pewnej odległości od swojego źródła. Na przykład kolka żółciowa może być odczuwana jako ból promieniujący do pleców i prawego boku, a w nadbrzuszu może też być odczuwany ból towarzyszący zapaleniu osierdzia (błony otaczającej serce), zawałowi dolnej części mięśnia sercowego lub schorzeniom dolnych płatów płuc.

 

 

Ból brzucha – najczęstsze przyczyny

Pamiętając o tym, że na podstawie samych objawów trudno powiedzieć „na pewno”, dlaczego brzuch boli, to najczęstsze przyczyny bólu brzucha, ze względu na umiejscowienie, są następujące:

• Ból w nadbrzuszu – choroby wątroby i woreczka żółciowego (np. kamica, kolka, zapalenie), choroby trzustki (np. ostre lub przewlekłe zapalenie trzustki), choroby i stany zapalne przełyku i żołądka (w tym nadżerki, wrzody, niestrawność, refluks i zgaga), niektóre stany zapalne nerek, schorzenia lub urazy śledziony, stany zapalne dolnej części przepony, zawał serca, schorzenia aorty brzusznej lub jelit położonych w tym odcinku jamy brzusznej (np. w zgięciu prawym – wątrobowym lub lewym – śledzionowym);
• Ból w śródbrzuszu – może wskazywać na schorzenia nerek, choroby zapalne jelit (np. wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Crohna-Leśniowskiego, celiakia, zespół jelita drażliwego), wczesne fazy zapalenia wyrostka, tętniak aorty brzusznej na tej wysokości, przepuklinę (rupturę), a czasem także zapalenie trzustki;
• Ból w podbrzuszu – u kobiet może wskazywać na różne schorzenia narządów płciowych, czyli jajników, jajowodów i macicy (np. bolesne miesiączki, endometriozę, torbiele, mięśniaki, ciążę pozamaciczną, nowotwory, infekcje lub stany zapalne). U obojga płci może być spowodowany chorobami pęcherza moczowego i nerek lub chorobami zapalnymi jelit, a także zapalenie wyrostka robaczkowego.
• Ból rozlany, czyli odczuwany w całej jamie brzusznej lub w dużym jej obszarze może świadczyć o rozległych zakażeniach i stanach zapalnych otrzewnej, żołądka i jelit, a także o niedrożności jelit spowodowanej różnymi przyczynami (np. nowotworem), urazach wewnętrznych lub zatruciach niektórymi toksynami.
• Ból związany z chorobą nowotworową jest umiejscowiony najczęściej tam, gdzie znajduje się zaatakowany narząd. Może też promieniować do innych miejsc lub (szczególnie w późniejszych stadiach choroby)  być odczuwany jako ból rozlany.

Nie są to, oczywiście, wszystkie możliwe przyczyny bólu brzucha, ponieważ w nie sposób ich wymienić w tak krótkim artykule.

 

 

Jak długo może trwać ból brzucha?

Krótko (do kilku dni) lub długo, zależnie od przyczyny. Wyróżnia się trzy główne typy bólu brzucha ze względu na czas trwania:

• Ostry ból brzucha – pojawia się nagle i może mieć rozmaite nasilenie - słabe, średnie, silne lub bardzo silne. Najczęściej jest oznaką szybko rozwijających się chorób – zatruć, kolek, urazów, niedrożności itp.
• Przewlekły ból brzucha – to ból, który trwa tygodniami, miesiącami, a nawet latami. Może być ciągły, przerywany lub nawracający. Najczęściej jest oznaką przewlekłych chorób w obrębie jamy brzusznej,
• Nawracający ból brzucha – występuje okresowo. Może być wywołany jakimś czynnikiem (np. pokarmem, lekiem, alkoholem) lub występować samoistnie.

 

 

Ból brzucha – kiedy iść do lekarza?

Lista możliwych przyczyn bólu brzucha jest długa i u wielu czytelników może budzić obawy – czy to coś poważnego? Czy mój ból brzucha oznacza ciężką chorobę, np. raka, niedrożność jelit lub zapalenie trzustki? Niekoniecznie. Najczęściej lekki, przemijający ból brzucha nie zwiastuje nic groźnego. Jednak aby mieć pewność, zawsze warto poradzić się lekarza.

Wizyta u lekarza jest szczególnie ważna w następujących przypadkach:

• Bólu brzucha u niemowląt i dzieci. W przypadku bólu brzucha, wymiotów i biegunki u małych dzieci wizyta u lekarza jest wręcz obowiązkowa! 
• Kiedy ból brzucha jest bardzo silny,
• Kiedy ból jest „rozlany”, czyli odczuwany w całej jamie brzusznej,
• Kiedy ból brzucha nie mija samoistnie po dniu lub dwóch,
• Kiedy ból brzucha regularnie nawraca, powtarza się lub trwa długo,
• Kiedy bólowi towarzyszą wzdęcia, przelewania, odbijanie, silne lub cuchnące gazy, nieregularne stolce, zaparcia i biegunki, zażółcenie skóry, błon śluzowych i białek oczu, nienormalny kolor stolca lub moczu,

Przy objawach „ostrego brzucha”, czyli

• kiedy ból jest silny i nie ustępuje, szczególnie jeśli towarzyszą mu inne objawy:
  • Wymioty,
  • Zatrzymanie stolca i/lub gazów,
  • Silne wzdęcie jamy brzusznej,
  • Twardość brzucha i ból przy dotknięciu lub uciśnięciu,
  • Gorączka,
  • Osłabienie, zawroty głowy, omdlenia, poty,
  • Krew w wymiocinach (wymiotowanie jakby fusami od kawy),
  • Krew w kale - krew żywoczerwona świadczy o krwawieniu z jelita grubego lub odbytnicy, a czarna (smolisty stolec) o krwawieniach z żołądka lub dwunastnicy.

„Ostry brzuch”, to stan nagły, czasem zagrażający życiu, wymagający natychmiastowej pomocy lekarskiej. Może być objawem np. pęknięcia wyrostka, perforacji wrzodu, zapalenia otrzewnej, urazu jakiegoś narządu lub wewnętrznego krwawienia. Nie wszystkie wymienione objawy muszą występować jednocześnie, najważniejszy jest silny ból brzucha. Przy objawach ostrego brzucha należy wezwać pogotowie lub natychmiast udać się na SOR.

• Przewlekły ból brzucha również powinien być zawsze zgłoszony lekarzowi. Ból długo trwający może być objawem m.in. przewlekłych chorób zapalnych jelit, celiakii, przepukliny, zapalenia lub wrzodów żołądka,  przewlekłego zapalenia trzustki lub wątroby, chorób nowotworowych. Szczególny powód do niepokoju mogą stanowić inne objawy towarzyszące przewlekłemu bólowi brzucha. Oto niektóre z nich:
  • Brak apetytu,
  • Utrata masy ciała,
  • Wymioty,
  • Wymiociny jak „fusy kawy”, wskazujące na obecność krwi,
  • Problemy z wypróżnianiem – zaparcia, biegunki, śluz lub krew w stolcu,
  • Żółtaczka,
  • Ciemna barwa moczu i jasna barwa kału,
  • Bóle promieniujące do pleców lub boku,
  • Pojawiająca się „bez powodu” gorączka lub stany podgorączkowe,
  • Wzdęcia, przelewania w jelitach, niestrawności,
  • Rozdęcie brzucha, wyraźne żyły widoczne na brzuchu,
  • Świąd skóry, tendencja do powstawania siniaków i „pajączków”.

 

 

Badania diagnostyczne na ból brzucha

Jakie badania może zlecić lekarz, kiedy zgłosimy się do niego z bólem brzucha? Najpierw lekarz dokładnie wypyta o wszystkie objawy i zbada nas w gabinecie, np. dotykając i uciskając brzuch. Należy przegotować się na pytania o następujące rzeczy:

• Nasilenie, umiejscowienie, czas trwania bólu brzucha,
• Czy ból brzucha jest związany z jedzeniem, braniem pewnych leków czy piciem alkoholu,
• Choroby przewlekłe i przyjmowane leki (nawet te bez recepty) oraz suplementy,
• Objawy towarzyszące bólowi brzucha.

Po zbadaniu pacjenta lekarz może zlecić:

• Badania krwi, np. morfologię z markerami stanu zapalnego, próby wątrobowe, profil trzustkowy, markery nowotworowe, markery celiakii i chorób zapalnych jelit,
• Badania moczu i kału (np. na krew utajoną, Helicobacter pylori, pasożyty, enzymy trzustkowe czy niestrawione resztki),
• Podstawowe badania obrazowe i endoskopowe, np. USG jamy brzusznej, prześwietlenie zwykłe lub z kontrastem, gastroskopię, kolonoskopię,
• Dodatkowe badania obrazowe i endoskopowe: tomografię komputerową, rezonans magnetyczny, endoskopię z ultrasonografią (EUS).

Nie jest to wyczerpująca lista możliwych badań, choć zwykle nie zleca się też wszystkich naraz. Ustalenie kolejności i zestawu niezbędnych badań to zadanie lekarza, który powinien pacjentowi wytłumaczyć potrzebę i celowość każdego z nich.

 

 

 

Co pomaga na ból brzucha?

Jak widać, na pytanie o to, jak domowymi sposobami poradzić dobie z bólem brzucha, bardzo trudno jest odpowiedzieć. Najpierw należy mieć pewność, jaka jest przyczyna bólu brzucha w danym przypadku. Czasami zdawanie się na domowe sposoby nic nie da, a może opóźnić podjęcie specjalistycznego leczenia. Jednak w przy niektórych lekkich schorzeniach można przynieść sobie ulgę, stosując domowe sposoby, zioła i leki dostępne bez recepty. Do takich przypadków należą np. niestrawność i lekkie zatrucia pokarmowe, a także bóle menstruacyjne regularnie dokuczające wielu kobietom.

 

 

Co na ból brzucha przy niestrawności i lekkich zatruciach

Kiedy ból brzucha zlokalizowany jest w górnej lub środkowej części, pojawia się po zjedzeniu ciężkostrawnego posiłku i towarzyszą mu uczucie pełności, odbijanie i wzdęcia, można spróbować następujących metod:

• Pić ciepłe herbatki ziołowe ułatwiające trawienie, np. napar z mięty, kopru włoskiego, rumianku, kminku,
• Zażyć krople miętowe lub krople żołądkowe,
• Przy dokuczających wzdęciach można przyjąć preparat zawierający symetikon,
• Robić ciepłe okłady na brzuch,
• Do ustąpienia dolegliwości nic nie jeść, a później przez dzień lub dwa pozostać na diecie lekkostrawnej (bez tłuszczu i smażonych potraw, złożonej np. z białego ryżu, bananów, czerstwego białego pieczywa, gotowanych jabłek, kisielu, gotowanego chudego mięsa),
• Uwaga: przy bólu żołądka nie należy brać aspiryny, polopiryny, ibuprofenu, naproksenu, ketonalu ani innych niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Mogą one powodować stan zapalny błony śluzowej żołądka i dodatkowo ją podrażniać.

Przy lekkich zatruciach pokarmowych przebiegających z bólem brzucha, wymiotami lub biegunką należy:

• Dużo pić, szczególnie niegazowanej wody, słabej herbaty, łagodnych herbatek ziołowych, lub elektrolitów dostępnych w aptekach,
• Przy biegunce można zażywać węgiel aktywny lub smectę (diosmektyt), zgodnie z ulotką lub poradą farmaceuty,
• Przez pierwszy okres powstrzymać się od jedzenia, a później przez kilka dni stosować beztłuszczową dietę lekkostrawną (biały ryż i banany pomagają utwardzić stolec po biegunce).

Jeśli mimo te wszystkie zabiegi objawy nie ustąpią w ciągu kilku dni lub pogorszą się, to trzeba zgłosić się do lekarza.

 

 

Co na ból brzucha podczas miesiączki

Częstą przyczyną bólu brzucha u kobiet jest bolesna menstruacja, czasem dodatkowo nasilona przez choroby przewlekłe, np. endometriozę lub mięśniaki macicy. Ból menstruacyjny jest umiejscowiony w podbrzuszu i może promieniować do dolnej części pleców, a w niektórych wypadkach powodować wymioty. Jego przyczyną jest wzmożona w czasie miesiączki produkcja prostaglandyn, czyli prozapalnych hormonów tkankowych, i powodowane nimi skurcze macicy. Czasami bólom menstruacyjnym towarzyszą wzdęcia i luźne stolce. Jak radzić sobie podczas bolesnych miesiączek?

• Stosować przeciwbólowe leki dostępne bez recepty – te, które dobrze tolerujemy - lub leki rozkurczowe (np. drotawerynę). Nie należy przekraczać zalecanych dawek i nie łączyć ze sobą dwóch lub więcej leków z grupy NLPZ,
• Robić ciepłe okłady na podbrzusze lub wziąć ciepłą (ale niezbyt gorącą!) kąpiel,
• Zachowywać lekkostrawną dietę, bez alkoholu i ostrych przypraw,
• Unikać dużego wysiłku fizycznego. Dobrze mogą zrobić natomiast relaksujące spacery i przebywanie na świeżym powietrzu,
• Nosić luźne wygodne ubrania, które nie uciskają brzucha.

Jeśli bóle menstruacyjne nasilają się z biegiem czasu, szczególnie jeśli dodatkowo zwiększa się lub zmniejsza obfitość krwawień, należy zgłosić się do lekarza, żeby ustalić przyczynę takiego stanu. Lekarz może również przepisać środki przeciwbólowe inne niż te dostępne bez recepty, skuteczniejsze przy silnych bólach miesiączkowych.

Więcej poradników znajdziesz na Empik Pasje w dziale Zdrowie.

Zdjęcie okładkowe: źródło: shutterstock.com

Bibliografia

1. Justyna Kotynia, Magdalena Kocot-Kępska, Ewa Małecka-Wojciesko, „Ból brzucha”, artykuł w serwisie Medycyna Praktyczna dla lekarzy. Link: https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.I.1.3. (dostęp 29 maja 2023),
2. Przyczyny i diagnostyka bólu brzucha. Na podstawie „Interny” Szczeklika. Artykuł w serwisie Medycyna Praktyczna dla lekarzy. Link: https://www.mp.pl/bol/wytyczne/129811,przyczyny-i-diagnostyka-bolu-brzucha  (dostęp 29 maja 2023),
3. dr med. Andrzej L. Komorowski, „Ostry brzuch (ostre chirurgiczne choroby jamy brzusznej)”, Artykuł w serwisie Medycyna Praktyczna dla pacjentów. Link: https://www.mp.pl/pacjent/objawy/165307,ostry-brzuch-ostre-chirurgiczne-choroby-jamy-brzusznej (dostęp 29 maja 2023).