Eliza Orzeszkowa

Dzieciństwo i młodość Elizy Orzeszkowej

Eliza Orzeszkowa z domu Pawłowska herbu Korwin urodziła się 6 czerwca 1841 roku w Milkowszczyźnie w rodzinie zamożnych ziemian. Była młodszą córką adwokata Benedykta Pawłowskiego oraz jego drugiej żony Franciszki z Kamieńskich. Dorastała w atmosferze umiłowania kultury i sztuki. W jej domu była obszerna biblioteka zgromadzona przez ojca. Eliza straciła swojego rodziciela w wieku zaledwie 3 lat.

Po śmierci Benedykta Pawłowskiego zajmowany przez jego rodzinę majątek wydzierżawiono, a mieszkańców przeniesiono do Grodna. Eliza wraz z matką i rodzeństwem zamieszkała w parterowym domu przy ulicy Brygidzkiej. W dzieciństwie matka nazywała Elizę Lisą, a babka – Ziunią. Pisarka wyrastała w towarzystwie wyłącznie żeńskim – w jej otoczeniu była matka, babki, siostry Klementyny i opiekunki. Bardzo wcześnie okazało się, że mała Eliza ma talent literacki. W wolnym czasie najchętniej czytała i pisała swoje pierwsze opowiadania.

W 1852 roku, jako 11-latka, Eliza została wysłana na pensję sakramentek w Warszawie, gdzie poznała między innymi Marię Konopnicką (wówczas Wasiłowską), z którą się zaprzyjaźniła. Sposób edukacji prowadzony przez siostry wyraźnie nie odpowiadał nastoletniej Elizie.

Dorosłość autorki

Eliza Orzeszkowa bardzo szybko wyszła za mąż. Zgodziła się wypełnić wolę swojej matki w kwestii zamążpójścia, by móc się ostatecznie od niej uniezależnić. W 1958 roku, jako 17-latka, została żoną dużo starszego od niej Piotra Orzeszka. Młoda para zamieszkała w jego majątku w Ludwinowie pod Kobryniem. 

Niestety w życiu uczuciowym Elizy Orzeszkowej nie układało się dobrze. Zaaranżowane małżeństwo było niedopasowane. Pobyt w Ludwinie zaowocował za to zaangażowaniem się pisarki w życie społeczne lokalnych mieszkańców. Ku niezadowoleniu swojego męża, Eliza Orzeszkowa podczas litewskich komitetów ziemiańskich opowiadała się po stronie rozwiązań demokratycznych w zakresie sposobu uwłaszczenia chłopów. Wymusiła także na małżonku zgodę na prowadzenie w majątku szkoły dla dzieci wiejskich.

Po wybuchu powstania styczniowego Eliza Orzeszkowa kontynuowała swoją działalność społeczną, a ponadto była łączniczką partyzantów. Między innymi zaopatrywała walczących w żywność, a także ukrywała w swym domu i przewoziła do granicy Królestwa Polskiego samego Romualda Traugutta.

Kiedy powstanie upadło, majątek męża Orzeszkowej został skonfiskowany, a jego samego zesłano do guberni permskiej. Eliza Orzeszkowa była więc zmuszona do wyprowadzki. Wróciła do rodzinnej Milkowszczyzny, ale cały czas musiała stawiać czoła trudnościom ekonomicznym, prześladowaniom i dostosowywać się do zupełnie nowej rzeczywistości. Około 1870 roku Milkowszczyzna została sprzedana, ale lata spędzone w tym miejscu przez pisarkę okazały się owocne twórczo. Miała ona czas na to, by zapoznać się z biblioteką ojca, w której znalazła wartościowe pozycje literackie i naukowe z XVIII i XIX wieku. Studiowała więc literaturę piękną, filozofię, socjologię i ekonomię.

W 1867 roku postanowiła ostatecznie unieważnić swoje małżeństwo z Piotrem Orzeszkiem. Uzyskała rozwód i związała się ze Stanisławem Nahorskim, którego ostatecznie poślubiła jednak dużo później, bo w 1894 roku.

Od 1869 roku Orzeszkowa mieszkała w Grodnie, a w latach 1879–82 przebywała w Wilnie. Była współwłaścicielką księgarni wydawniczej, ale władzom carskim nie podobała się jej działalność. Dlatego wydawnictwo ostatecznie zamknięto, a Eliza Orzeszkowa została skazana na przymusowe osiedlenie się w Grodnie.

Pisarka była kandydatką do Nagrody Nobla w latach 1905 i 1909, ale jej nie dostała. Za to została laureatką Nagrody im. F. Kochmana w 1906 roku. Eliza Orzeszkowa zmarła 18 maja 1910 roku w Grodnie, gdzie została pochowana.

Kariera literacka

Od dzieciństwa Eliza Orzeszkowa przejawiała talenty literackie. W czasie pobytu w Milkowszczyźnie nawiązała kontakty ze środowiskiem „Tygodnika Ilustrowanego” i „Przeglądu Tygodniowego”, który był organem warszawskich pozytywistów.

Jako pisarka Orzeszkowa debiutowała w „Tygodniku Ilustrowanym”, na łamach którego, w 1886 roku, ukazało się opowiadanie „Obrazek z lat głodowych”. Początkowo powieści Orzeszkowej cechowały się dydaktyzmem. Autorka zwracała się wprost do czytelnika. Z czasem jednak moralizatorstwo przekształciło się w dojrzały realizm widoczny w książkach „Dziurdziowie” oraz „Cham”, w których Orzeszkowa znakomicie oddała obraz polskiego społeczeństwa II połowy XIX wieku. Jej wielkim dziełem jest wydana w 1888 roku powieść „Nad Niemnem”. Pisarka sportretowała w niej popowstaniową grodzieńszczyznę i jej mieszkańców. 

Eliza Orzeszkowa była jedną z pierwszych emancypantek. W 1870 roku napisała rozprawę „Kilka słów o kobietach”. Pod patronatem Elizy Orzeszkowej i Marii Konopnickiej powołane zostało nawet Koło Kobiet Korony i Litwy. W 1873 roku została wydana powieść „Marta”, w której pisarka podjęła temat praw kobiet do wykształcenia i pracy.

Ostatnim, ale jakże głośnym dziełem Elizy Orzeszkowej był zbiór opowiadań „Gloria victis” wydany w 1910 roku.