Jakie jest prawidłowe tętno?

Uwaga! Ten artykuł ma charakter wyłącznie edukacyjny, nie służy samodiagnozie ani samoleczeniu, nie może też zastąpić indywidualnej konsultacji lekarskiej.

Co to jest tętno?

Kiedy serce pracuje, czyli rytmicznie się kurczy, wyrzuca do tętnic kolejne porcje krwi, które, również się kurcząc, rozprowadzają ją po całym ciele. Wskutek tego we wszystkich tętnicach pojawiają się rytmiczne „fale”, które można wyczuć, przykładając palce tam, gdzie tętnice przebiegają płytko pod skórą, np. na szyi lub nadgarstkach.

Bardziej fachową definicję tętna podaje internetowa Encyklopedia PWN. Według niej tętno to „rytmiczne, zgodne ze skurczami serca zmiany szerokości tętnic oraz towarzyszące im zmiany ciśnienia, spowodowane wtłaczaniem przez lewą komorę serca do aorty kolejnych porcji krwi”.

Tętno potocznie zwane jest również pulsem. Jeśli więc zastanawialiście się, czy obu tych pojęć można używać zamiennie, już macie odpowiedź – tak!

Jakie są cechy właściwego pulsu?

Prawidłowe tętno jest jedną z oznak właściwej pracy serca i układu krążenia. Przy ocenie tętna lekarze biorą pod uwagę różne jego cechy. Oto one:

• częstotliwość – właściwe tętno ma odpowiednią częstotliwość, mierzoną jako liczba uderzeń na minutę;
• miarowość – tętno powinno być regularne i zgodne z rytmem pracy serca. Jeśli rytm tętna bywa nieregularny lub odbiega od rytmu skurczów serca, wskazuje to na możliwe zaburzenia lub choroby serca;
• symetria – puls powinien być jednakowo wyczuwalny po obu stronach ciała, np. na prawym i lewym nadgarstku. Jeśli tętno jest niesymetryczne, może to świadczyć o chorobach układu krążenia (np. miażdżycy);
• amplituda, czyli „siła uderzenia”, wyczuwalna pod palcami – nie powinna być ani zbyt duża, ani za mała. Nie powinna też zmieniać się w czasie badania;
• czas trwania skurczu tętnic – nie powinien być ani za długi (tętno chybkie), ani za krótki (tętno leniwe).

Jak widać, częstotliwość to tylko jedna z cech prawidłowego pulsu, ale właśnie ona jest najczęściej mierzona, szczególnie w warunkach domowych. Aby prawidłowo ocenić wszystkie parametry tętna, należy mieć odpowiednią wiedzę i doświadczenie. Czasem zdarza się tętno dwubitne (podwójne uderzenie tętna na jeden skurcz serca), bliźniacze, dziwaczne (zmieniające się w rytm oddychania), dikrotyczne, naprzemienne itd. To fachowe terminy, oznaczające sytuacje, których osoba bez wykształcenia medycznego nie potrafi właściwie rozpoznać ani ocenić, nie mówiąc już o ustaleniu ich przyczyn. Dlatego profesjonalny, diagnostyczny pomiar pulsu powinien zawsze wykonywać lekarz lub odpowiednio przeszkolona pielęgniarka.

Jak zmierzyć sobie puls?

Choć profesjonalny pomiar tętna może być wykonany przez wykwalifikowaną osobę, na co dzień można z powodzeniem mierzyć sobie puls w domu, oceniając przede wszystkim jego częstotliwość i miarowość. Jak samodzielnie zmierzyć sobie tętno? Istnieje kilka sposobów.

• Metoda palpacyjna, czyli dotykowa. Trzeba przyłożyć dwa palce do nadgarstka, poniżej kciuka, szukając miejsca, gdzie puls jest najlepiej wyczuwalny. Następnie, patrząc na zegarek, należy przez 20 lub 30 sekund liczyć uderzenia pulsu. Potem pomnożyć uzyskany wynik przez 2 (jeśli liczenie trwało 20 sekund) lub przez 3 (jeśli trwało przez pół minuty) i uzyska się liczbę uderzeń na minutę. Można oczywiście liczyć przez całą minutę – wtedy otrzymanej liczby nie trzeba przez nic mnożyć. Czy można mierzyć sobie puls na szyi? Teoretycznie tak, ale lepiej tego nie robić. Jeśli już, to trzeba uważać, aby nie przyciskać tętnicy zbyt mocno i nigdy z obu stron. Może to ograniczyć dopływ krwi do mózgu i spowodować omdlenie.
• Pomiar tętna przy okazji mierzenia ciśnienia tętniczego. Większość nowoczesnych ciśnieniomierzy przy pomiarze ciśnienia automatycznie mierzy także tętno. Wiele urządzeń ma także funkcję wykrywania arytmii, czyli nieregularności w rytmie serca. Wykrycie zaburzeń tętna na ciśnieniomierzu nie musi od razu oznaczać choroby, ale sygnalizuje, że potrzebna jest dodatkowa konsultacja lekarska i ewentualnie pogłębiona diagnostyka.
• Użycie pulsometru, czyli niewielkiego urządzenia, które mierzy puls. Istnieją pulsometry na palec lub nadgarstek. Te ostatnie można nosić stale albo zakładać tylko na czas pomiaru. Niektóre smartwatche, szczególnie zegarki sportowe, również mierzą tętno i mogą przesyłać wyniki do specjalnej aplikacji w telefonie. To przydatna funkcja dla sportowców lub osób, które chcą stale monitorować swoje tętno.
• Użycie pulsoksymetru, który oprócz pulsu mierzy także wysycenie krwi tlenem (saturację).

Prawidłowe tętno – liczba uderzeń na minutę

Przechodzimy do najważniejszego zagadnienia – jaka jest prawidłowa częstotliwość pulsu? Ta wartość zmienia się z wiekiem. Im człowiek starszy, tym jego serce bije wolniej. Najszybsze tętno mają niemowlęta i małe dzieci, najwolniejsze – osoby starsze. Czasami młode osoby również mogą mieć puls spowolniony w stosunku do swoich rówieśników. Dotyczy to przede wszystkim sportowców uprawiających sporty wytrzymałościowe, np. kolarstwo czy biegi długodystansowe. Poza tym, tak jak przy wszystkich cechach fizjologicznych, tak i tutaj istnieją różnice indywidualne, a u zdrowych osób z poszczególnych grup wiekowych mogą występować rozbieżności, które nie zawsze świadczą o chorobie. Dlatego podane wartości należy traktować jako dane orientacyjne i uśrednione.

Prawidłowe tętno u osób o przeciętnej kondycji fizycznej (wartość oznacza liczbę uderzeń na minutę):

• tętno u noworodków – ok. 130-140,
• tętno u niemowląt – ok. 130-150 (w pierwszych miesiącach życia tętno niemowlęcia jest nieco większe niż zaraz po porodzie, a po ukończeniu 1. roku życia stopniowo zwalnia),
• tętno u dzieci w wieku 1-3 lat – ok. 110-130,
• tętno u dzieci 3-8 lat – ok. 90-110,
• tętno u młodzieży – ok. 70-90,
• tętno u dorosłych – ok. 70-80,
• tętno u osób starszych – ok. 60 uderzeń na minutę.

Podane wartości dotyczą tętna spoczynkowego, to znaczy mierzonego w stanie relaksu. Wysiłek fizyczny, zdenerwowanie, stres, gorączka, niektóre choroby czy spożycie obfitego posiłku przyspieszają tętno i mogą zaburzać wyniki pomiarów. Tętno poniżej normy nazywa się bradykardią, a zanadto przyspieszone to tachykardia (lub częstoskurcz).

Zupełnie czym innym jest tętno wysiłkowe, czyli takie, które występuje podczas wysiłku fizycznego, np. biegu, wchodzenia po schodach, treningu sportowego. Dopuszczalne tętno wysiłkowe dla zdrowej osoby w przybliżeniu oblicza się jako 220 minus wiek. Na przykład osoba dwudziestoletnia może sobie pozwolić na maksymalne tempo pracy serca 220 – 20 = 200 uderzeń na minutę, ale osoba pięćdziesięcioletnia – już tylko na 170 uderzeń na minutę. Dotyczy to osób zdrowych, o przeciętnej wydolności fizycznej. Osoby z chorobami serca lub układu krążenia powinny mieć te wartości ustalone indywidualne przez lekarza prowadzącego. Tak samo sprawa wygląda w przypadku profesjonalnych sportowców.

Najczęstsze przyczyny zaburzonego tętna

Nieprawidłowe tętno może mieć wiele przyczyn, które wpływają zarówno na częstotliwość pulsu, jak i jego „profil”, czyli wspomnianą już miarowość, symetrię, amplitudę i chybkość. Oto niektóre z nich:

• migotanie przedsionków, które jest ważnym czynnikiem ryzyka udaru mózgu,
• wady anatomiczne lub czynnościowe serca, np. niedomykanie zastawek,
• zaburzenia przewodzenia impulsów w mięśniu sercowym,
• zapalenie mięśnia sercowego lub osierdzia,
• płyn w worku osierdziowym (tamponada serca),
• niewydolność serca,
• wstrząs (stan, w którym następuje gwałtowne obniżenie ciśnienia krwi),
• choroby naczyń krwionośnych, w tym miażdżyca,
• zaburzenia hormonalne (np. nadczynność tarczycy),
• zażywanie niektórych leków,
• nadużywanie kofeiny, np. w kawie lub napojach energetycznych,
• silny lub przewlekły stres, zaburzenia lękowe itp.

Jak widać z powyższej listy, nieprawidłowe tętno może oznaczać poważne choroby sercowo-naczyniowe. Jedną z najczęściej występujących przyczyn nieprawidłowego pulsu (arytmii) jest migotanie przedsionków, które często prowadzi do udaru lub wylewu. Dlatego osoby starsze i chorujące na serce powinny regularnie zażywać przepisane leki, mierzyć ciśnienie oraz puls, a jakiekolwiek odstępstwa od normy zgłaszać swojemu lekarzowi prowadzącemu.

Przyczyny nieprawidłowego tętna

Odchylenia od normy przy pomiarach tętna nie zawsze muszą oznaczać chorobę, jednak jeśli się powtarzają, lub towarzyszą im inne objawy – na przykład:

• zawroty głowy,
• łatwe męczenie się, zła tolerancja wysiłku,
• zadyszka nawet przy niewielkim wysiłku,
• osłabienie,
• omdlenia,
• uczucie „kołatania” lub „trzepotania” serca,
• ból w klatce piersiowej,
• duszności

– koniecznie należy powiedzieć o tym lekarzowi, który sam zbada puls i dokładnie osłucha serce, a w razie potrzeby zleci dalsze badania, np. EKG, holter, echo serca, próby wysiłkowe lub badania obrazowe. Dzięki nim można dokładnie poznać przyczynę problemu i rozpocząć skuteczne leczenie.

Więcej artykułów znajdziesz na Empik Pasje w dziale Zdrowie.

Zdjęcie okładkowe: źródło: shutterstock.com

Bibliografia

1. Portal edukacyjny dla pacjentów z arytmią, polecany przez Polskie Towarzystwo Kardiologiczne: https://arytmiagroziudarem.pl (dostęp 24.07.2023),
2. Akcja Sekcji Rytmu Serca Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego „Zmierz rodzicom puls – chroń bliskich przed udarem!”, link: https://rytmserca.ptkardio.pl/dla_pacjenta/37-zmierz_rodzicom_puls (dostęp: 24.07.2023),
3. Lek. Magdalena Wiercińska „Tętno: prawidłowe, nieprawidłowe, spoczynkowe, wysiłkowe – normy, sposoby pomiaru”, artykuł w serwisie Medycyna Praktyczna dla pacjenta. Link: https://www.mp.pl/pacjent/objawy/154834,tetno (dostęp: 24.07.2023),
4. Fleming, S., Thompson, M., Stevens, R., Heneghan, C., Plüddemann, A., Maconochie, I., Tarassenko, L., & Mant, D. (2011). Normal ranges of heart rate and respiratory rate in children from birth to 18 years of age: a systematic review of observational studies. Lancet (London, England), 377(9770), 1011–1018. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(10)62226-X.