Prześniona rewolucja. Ćwiczenia z logiki historycznej (ebook)

Trafna analiza polskiego spoleczenstwa I wydarzen

Książka Andrzeja Ledera to ciekawa i oryginalna opowieść o "prześnionej rewolucji" lat 1939-1956, która wyrwała polskie społeczeństwo z folwarcznej gospodarki i pchnęła kraj ku modernizacji. PRL kojarzy się dziś raczej z raczej z zacofaniem gospodarczo-technologicznym, lecz nie ulega wątpliwości, że wielu ludziom zepchniętym przez II Rzeczpospolitą na społeczne niziny dał on szanse na edukację i awans społeczny. Autor skrupulatnie analizuje lata kluczowe dla tej rewolucji społecznej i stawia tezę, że nie dopełniła się ona w pełni w symbolicznym i psychologicznym świecie Polaków. Sporo wniosków wyciąganych przez Ledera jest jednak trafnych. Dziś nawet młodzi ludzie z dumą deklarują na Facebooku, że ich zawód to „Szlachta nie pracuje”, a starsi deklarują, że mają korzenie szlacheckie, bo ich nazwisko kończy się na „-ski”. Historia i statystyka pokazują, że prapradziadowie większości z nich odrabiali pańszczyznę na pańskim polu, a naiwne niby-szlacheckie aspiracje karmią się zapewne postchłopskimi kompleksami wyniesionymi z dziewiętnastowiecznego folwarku. Leder skutecznie obnaża te kompleksy i ukazuje ich źródła; może dzięki „Prześnionej rewolucji” i innym publikacjom tego typu łatwiej będzie je zaleczyć. Te ogólne wnioski i ogólny wydźwięk książki są jej najmocniejszą stroną, choć należy też pochwalić autora za rzetelne przygotowanie merytoryczne i dużą erudycję. „Prześniona rewolucja” to łyk świeżego powietrza w nieco zatęchłej atmosferze dyskursu o PRL, oscylującego zazwyczaj pomiędzy bezrefleksyjnym demonizacją a powierzchowną i nostalgiczną idealizacją. Ale jest też łyżka dziegciu. Autor prowadzi swój wywód w duchu psychoanalityczno-freudowsko-lacanowskim. Problemem tego typu analiz jest ich „łatwość”. Dlaczego chłopi dawali się poniżać ziemiaństwu? Bo czerpali z tego przyjemność (podświadomą). Dlaczego nie dawali się poniżać i buntowali się przeciwko ziemiaństwu? Bo czerpali z tego przyjemność. Dlaczego trochę współczuli ziemiaństwu w czasie reformy rolnej? Bo czerpali z tego przyjemność. Dlaczego atakowali Żydów, a nie dziedziców? Bo czerpali z tego przyjemność. Dlaczego pomagali Żydom? Bo czerpali z tego przyjemność. I tak dalej. Wszystko sprowadza się tu w gruncie rzeczy do mniej lub bardziej uświadomionych libidalno-przemocowych popędów pokrytych dla niepoznaki cienką warstewką moralności czy choćby politycznej racjonalności. Skoro zarówno przemoc, wstrzymanie się od przemocy i pomoc ofiarom dają rozkosz, to da się wyjaśnić w ten sposób każde zachowanie. Niby wszystko gra, niby jest to przekonujące, a może nawet odkrywcze, ale w tym właśnie kłopot – jeśli jakaś teoria wyjaśnia nawet sprzeczne ze sobą fakty, to pojawia się podejrzenie, że albo coś jest nie tak jest z samą teorią, albo ze sposobem, w jaki jest używana. Karl Popper zapyta: jeśli jakiejś teorii nie da się sfalsyfikować, to jak w ogóle można ją sprawdzić? W pewnym momencie zaczyna nużyć też ton grubo ciosanych uogólnień – chłopi robili to (wszyscy chłopi?), a ziemiaństwo robili tamto (całe ziemiaństwo?), a komuniści jeszcze coś innego (wszyscy komuniści?). Oczywiście trudno serwować w co drugim zdaniu wyrażenia typu „cześć z nich”, „większość z nich” itp., ale po jakimś czasie zacząłem zastanawiać się, czy aby książka nie „spłaszcza” nieco problemu. Jak pisał Timothy Morton (m.in. w „Being Ecological”), całość bywa czymś mniejszym niż suma części – spojrzenie holistyczne i uogólniające sprawia, że nie dostrzegamy pojedynczych ludzi i indywidualnych różnic między nimi. Te niedociągnięcia psują nieco lekturę, choć takie lekko krytyczne spojrzenie nie osłabia ogólnego bardzo pozytywnego wrażenia z lektury.