Jednym z najbardziej niejasnych zagadnień naszej przeszłości są przedchrześcijańskie wierzenia religijne. A przecież przez kilka stuleci sprawa ta wydawała się tak prosta i oczywista. Znakomity polski historyk z XV w. Jan Długosz opisał bardzo dokładny schemat „pogańskiej” religii dawnych mieszkańców ziem polskich. Wyliczył też dość długą listę bóstw słowiańskich. Olbrzymi autorytet Długosza zadecydował o tym, że informacje jego przez blisko cztery stulecia przyjmowane były jako najzupełniej pewne.

Dopiero w XIX w. poczęły się budzić wątpliwości co do tych tak pozornie autorytatywnych danych tyczących wierzeń przedchrześcijańskich dawnych Polan. W czasach, w których Długosz pisał swą historię, niewiele już było można odnaleźć w tradycji ludowej z dawnej religijnej przeszłości. Pięć wieków panowania chrześcijaństwa na naszych ziemiach zrobiło swoje. W niepamięć odeszły podstawowe kanony wierzeń przedchrześcijańskich. A jeśli nawet gdzieś po wsiach tliły się jeszcze wówczas wątłe i bardzo już zniekształcone relikty dawnych kultów, to światły humanista, historyk chętnie sięgający do uczonych ksiąg, ale niemający zainteresowań, jakbyśmy dziś powiedzieli, badaniami terenowymi, nie zajmował się nimi zbytnio. Natomiast, zgodnie z rozpowszechnionymi wówczas konwencjami, zebrane gdzieniegdzie informacje o religii dawnych Słowian przepuścił przez filtr zwany dziś interpretatio antiqua, a więc interpretowanie dawnych wierzeń podług znanych mu schematów religii starogreckiej i rzymskiej. Dość ostra krytyka długoszowskich przekazów dotyczących religii dawnych Słowian wykazała, że być może autentyczne nazwy bóstw włączył on do zupełnie błędnego schematu wierzeń grecko-rzymskich.

Dopiero w XIX w. rozpoczęły się krytyczne badania nad religią dawnych Słowian. Zwrócono uwagę na pozornie mniej ważne inne pisane przekazy źródłowe. Z pełnym zainteresowaniem rozpoczęto badać relikty dawnych wierzeń, jakie przechowywały się w ludowej tradycji. Na nieszczęście badania te prowadzone były przeważnie przez amatorów nieposiadających naukowej precyzji, którzy nie bardzo zdawali sobie sprawę z tego, co może być ważne, a co stanowiło późniejsze nieciekawe nawarstwienia. Informacje ich nie zawsze zresztą były zbyt ścisłe, niekiedy ubarwiane fantazją ludoznawców amatorów, którzy w dobrej z pewnością wierze fałszowali zapisywane teksty. A wreszcie, nie orientowali się oni zbytnio, jakiego typu dane mogą mieć istotne znaczenie dla badań nad dawną religią ludów słowiańskich. Stąd też dwudziestowieczny, znakomity badacz kultury ludowej Słowian, Kazimierz Moszyński, twierdził, że za jedną modlitwę chłopskiego ofiarnika można by bez szkody oddać setkę pieśni, które z takim zapałem notowali ludoznawcy tamtych czasów.

Bardzo poważnie rozwinęły się badania nad wierzeniami religijnymi dawnych Słowian w początkach bieżącego stulecia. Przyniosły one kilka bardzo znaczących prób syntezy. Ze strony rosyjskiej dał je Jewgienij Wasiljewicz Aniczkow, ze strony czeskiej – Lubor Niederle, ze strony polskiej – Aleksander Brückner. Dziś, w kilkadziesiąt lat po tych wielkich syntezach, ze smutkiem trzeba stwierdzić, że trud znakomitych zresztą uczonych, w znacznej części był zmarnowany. „Historia badań nad religią Słowian jest historią rozczarowań” – tak oto przed kilku laty pisał doskonały znawca przedmiotu Stanisław Urbańczyk. Liczne badania przyczynkowe nad religią Słowian obaliły cały szereg pozornie ustalonych pewników, podawanych w znakomitych zdawało się syntezach wielkich badaczy tych zagadnień z początków bieżącego stulecia. O ile też dziś cytuje się prace Aniczkowa, Niderlego i Brücknera, to tylko jako dawniej bardzo istotne, a dziś już przestarzałe pozycje w dziejach badań z zakresu historii i religioznawstwa. Natomiast już bardzo rzadko współcześni autorzy powołują się na poglądy tych badaczy. Znakomite ongiś dzieła dziś już prawie zupełnie straciły na znaczeniu.

Otóż przytoczyć tu mogę żartobliwą uwagę wypowiedziana przez pewnego specjalistę z zakresu badań nad religią Słowian w nieoficjalnych rozmowach, po jednej z naukowych konferencji. Stwierdził on, że w miarę rozwoju badań nad religią Słowian, wiemy o niej coraz to mniej. Bezsprzecznie, w tym paradoksie tkwi dużo prawdy. W ostatnich latach badania nad tymi problemami przyniosły sporo nowego materiału, jednocześnie jednak obaliły wiele dawnych poglądów, uważanych poprzednio niemal za niezbite.

Dziś zdajemy sobie sprawę, że o religii Słowian dużo nie wiemy, znalezienie nowych przekazów pisanych do tych zagadnień jest już mało prawdopodobne. Ze względu na olbrzymie zmiany gospodarcze, społeczne i kulturalne zachodzące na wsi we wszystkich krajach słowiańskich, nie można już liczyć na pozyskanie nowych źródeł etnograficznych, które by swymi korzeniami sięgały do przedchrześcijańskich wierzeń. Natomiast można jeszcze liczyć na nowe źródła archeologiczne. Z pewnością odsłonią one jeszcze niejedno miejsce kultu, oraz rozszerzą nasze informacje o drobnych przedmiotach związanych z wierzeniami magicznymi. Trudno jednak przypuszczać, aby na ich podstawie można się było pokusić o jakąś bardziej syntetyczną rekonstrukcję religii Słowian. Stąd też wypływa pewien, dość zresztą umiarkowany, pesymizm wielu uczonych co do dalszych możliwości badawczych w tym zakresie.

Mówiąc o religii dawnych Słowian, pamiętać trzeba, że nigdy nie została ona zweryfikowana. Prawdopodobnie istniały bardzo duże różnice w wierzeniach, nie tylko pomiędzy poszczególnymi większymi kompleksami ziem słowiańskich, ale nawet i między terenami zamieszkiwanymi przez poszczególne plemiona, a niekiedy być może nawet pomiędzy poszczególnymi osadami.

Zapewne znacznie bogatszy był świat kultów ludów południowosłowiańskich, które w trakcie swych dalekich wędrówek wchłonęły wiele wierzeń typowych dla innych kultur i religii niż np. panteon bóstw i istot demonicznych zachodnich Słowian, na których tak silnie nie oddziaływały obce wpływy.

Dla poruszanej jednak w tej książce tematyki nie tylko znaczenie ma sprawa najważniejszych bóstw, w jakie wierzyli dawni Słowianie, ale problemem dość istotnym jest sprawa prastarych wierzeń w istoty demoniczne.

We wszystkich częściach kuli ziemskiej ludzie w ciągu długich stuleci ukształtowali, mniej lub bardziej bogaty, nadzmysłowy świat wierzeń religijnych i demonicznych. Prawie zawsze linia przedziału między religią a demonologią była bardzo zatarta, niewyraźna i trudna do przeprowadzenia. Natomiast zasada nakazująca o religiach pisać z należytym szacunkiem powodowała, że badacze zajmujący się tymi zagadnieniami w sztuczny nieraz sposób starali się tworzyć granice między tymi dwoma tak bliskimi i zachodzącymi na siebie dziedzinami. Doprowadzić to musiało do bardzo licznych niekonsekwencji. Tak więc np. diabeł z rozważań teologicznych to była domena religii, natomiast diabeł z wierzeń ludowych należał do demonologii ludowej. W rzeczywistości przecież różnice między tymi zakresami były nieistotne, a polską demonologię ludową XIX i pierwszej połowy XX w. traktować można jako część składową katolicyzmu ludowego tamtych czasów.

W wielu religiach, zarówno prymitywnych, jak i dość poważnie już rozwiniętych, obok wiary w bóstwa wyższego rzędu, istniała również wiara w bóstwa niższego rzędu, odgrywające role negatywne, zw. demonami (od greckiego słowa „dajmon”). Demony występowały w przedchrześcijańskich religiach Słowian. Demony znane były światu chrześcijańskiemu. Negatywne znaczenie słowa „demon” spowodowało, że teologia katolicka dość wyraźnie wydzieliła duże dziedziny wiedzy, a więc angelologię, naukę o aniołach oraz demonologię, naukę o diabłach i ich wspólniczkach – czarownicach. Dla wielu natomiast religioznawców są tylko dwa działy jednej dziedziny wiedzy religijnej. Skłonni są też oni dzielić demonologię na demonologię pozytywną, a więc o demonach pozytywnie ustosunkowanych do człowieka, oraz demonologię negatywną, a więc o demonach negatywnie ustosunkowanych do człowieka.

Możliwości prowadzenia szerszych badań nad dawną demonologią słowiańską ocenić należy za znikome. Materiały źródłowe do tego zagadnienia są bowiem nadzwyczaj skąpe. Drobne informacje, jak np. o wierzeniach w wilkołactwo znaleźć można w Dziejach Herodota z Halikarnasu z V w. p.n.e., dotyczą one ludów zamieszkujących wówczas dorzecze Dniepru, o których zresztą trudno nawet powiedzieć, czy były słowiańskie. Trochę niezbyt ścisłych informacji dotyczących demonologii ludów, które można by uważać za słowiańskie, podawał w swej Historii wojen Prokop z Cezarei (VI w. n.e.). Ułamkowe informacje na ten temat podawali różni pisarze z X-XIII w., a więc arabscy, jak np. Abu-Hamid al Andaluzi, al-Qazwini, kronikarze duńscy i niemieccy, jak np. Sakso Gramatyk, Helmold, Adam Bremeński, Thietmar, ruski latopisiec Nestor. Pod znakiem zapytania pozostaje sprawa wartości dla badań nad tymi zagadnieniami poradnika dla spowiedników, brata Rudolfa z Bud Raciborskich na Śląsku z XIII w. A wreszcie pewne znaczenie dla tego zagadnienia mogą mieć staroruskie byliny lub Słowo o pułku Igora.

Naturalnie wartość tych przekazów źródłowych była bardzo różna. W znacznym stopniu pisali je ludzie nieznający zbyt dobrze Słowiańszczyzny, którzy powtarzali jedynie zasłyszane plotki.

Również i późniejsze informacje o wierzeniach demonicznych chrześcijańskiej, średniowiecznej Słowiańszczyzny rzadko przynoszą ciekawsze informacje. Może jedynie niektóre zapiski średniowiecznych kronikarzy dotyczących pojawiania się diabła czy kar, które on wymierzał znanym grzesznikom, dają nam pewne informacje o istniejących wówczas wierzeniach z zakresu demonologii.