Ziarno prawdy. Teodor Szacki. Tom 2 (okładka  miękka, 12.2014)

Super

Fatalnego wrażenia o Polakach nie zaciera nawet utrzymana w formie antytezy wypowiedź rezydującego w Lublinie rabina Maciejewskiego – syna Żydówki i Polaka, który przedstawia biografię Salomona Morela – żydowskiego pochodzenia funkcjonariuszu aparatu bezpieczeństwa w PRL, który został oskarżony o ludobójstwo, gdyż Maciejewski natychmiast stara się usprawiedliwić jego postępowanie. Robi to zresztą dokładnie w taki sam sposób, w jaki postępowanie krwawej Wandy– sędzi z czasów stalinowskich wobec polskich patriotów usprawiedliwia Pawlikowski w uhonorowanym Oskarem filmie „Ida”. W tym miejscu nadmienić pragnę, że rozhisteryzowana i naiwna fabuła powieści Miłoszewskiego nijak się ma do niezwykle przejmującego w swym wyrazie filmu Pawła Pawlikowskiego, w którym reżyser próbuje odsłonić skromny wycinek skomplikowanych relacji polsko-żydowskich w czasie II Apokalipsy i zaraz po wojnie, tak samo jak pseudonaukowe książki Jana Tomasza Grossa, w których ich autor prezentuje czytelnikom swój światopogląd polityczny, a nie udokumentowany sąd o wojennej i powojennej rzeczywistości w Polsce nijak się mają do rzetelnej pracy historycznej prof. Marka Chodakiewicza „Po Zagładzie (Stosunki polsko-żydowskie 1944–1947)”. Mówiąc kolokwialnie: to produkty z różnych półek.
Swą recenzją pragnę powiedzieć, że Miłoszewski popełnił co najmniej faux pas, wybierając nieodpowiednią formę epicką dla opowiedzenia o sprawach trudnych i bolesnych. Przerażające jest to, że tak skomplikowane polsko-żydowskie relacje przedstawił w sposób nie tylko subiektywny, ale czyniąc z nich zaledwie tło mordu, którego dokonuje zazdrosny mąż na swej żonie. Swoją drogą moje zdumienie budzi fakt, że poznając historię nadwiślańskiego grodu, pisarz nie zdał sobie trudu, by dowiedzieć się choćby o tym, że Jerzy Kosiński vel Józef Lewinkopf – polski pisarz żydowskiego pochodzenia, autor „Malowanego ptaka” – kontrowersyjnej powieści o losach cygańskiego lub żydowskiego dziecka, które błąka się między miasteczkami rozsianymi po Europie Wschodniej podczas II wojny światowej, na czas Holocaustu wraz z rodzicami schronił się właśnie w Sandomierzu, a następnie za wstawiennictwem ks. Eugeniusza Okonia znalazł bezpieczny azyl w domu polskiego katolika Andrzeja Warchoła – mieszkańca Dąbrowy Rzeczyckiej. Pisze o tym między innymi Joanna Siedlecka w „Czarnym ptasiorze” – monografii poświęconej autorowi Randki w ciemno. Sporo miejsca poświęca w swej pracy Siedlecka również ojcu pisarza – Mojżeszowi vel Mieczysławowi Kosińskiemu, opisując między innymi jego zachowanie względem mieszkańców wioski po przekroczeniu przez Sowietów w 1944 roku linii Sanu.
W Sandomierzu schronienie podczas ostatniej wojny znalazł też inny Polak żydowskiego pochodzenia – Jerzy Urban vel Josek Urbach – sławny choćby z tego, że w latach 1981–1989 pełnił funkcję rzecznika prasowego komunistycznych rządów PRL.
Reasumując, jednego Miłoszewskiemu odmówić nie sposób. Tytuł książki jest jak najbardziej adekwatny względem przedstawionych w utworze polsko-żydowskich relacji. Punkt widzenia narratora alter ego autora powieści to zaledwie ziarno prawdy w całym kopcu zasłyszanych nieprawd, półprawd, wydumanych uprzedzeń i stereotypów, które pisarz z naiwnością dziecka powtarza.

„Ziarno prawdy” – druga część trylogii Zygmunta Miłoszewskiego o prokuratorze Szackim to książka, w której autor zdaje się dawać poklask tezom głoszonym przez Jana Tomasza Grossa w jego pracach („Sąsiedzi” i „Złote żniwa”), poświęconych stosunkom polsko-żydowskim tuż po zakończeniu II wojny światowej. To utwór, który pod pozorem kryminalnej opowieści wskrzesza upiory, budzi skrajne emocje i rozdrapuje wciąż krwawiące rany. To detektywistyczna powieść napisana pod wyraźnym natchnieniem „Kodu Leonarda da Vinci” – momentami kalka utworu Browna, pokazująca współczesnym Polakom, że nie sposób patrzeć na siebie inaczej, jak nie przez pryzmat stereotypów i uprzedzeń narosłych wokół takiego czy innego pochodzenia. To wreszcie utwór, w którym wyraźnie ujawniający swe poglądy narrator daje pożywkę tym wszystkim, co namawiają do podziałów między ludźmi, w czasie kiedy dla większości Polaków czy szerzej Europejczyków kolor skóry, wyznanie i nacja w międzyludzkich relacjach nie odgrywają już istotnego znaczenia.
Fabuła powieści, jak na kryminał autora „Gniewu” przystało, jest trywialna: Znana wszystkim w Sandomierzu działaczka społeczna – Elżbieta Budnik zostaje zabita przez swojego męża, który nie może pogodzić się z tym, że ukochana kobieta ma zamiar go porzucić dla innego mężczyzny. Zacierając ślady, Grzegorz Budnik pozoruje własną śmierć. W tym celu zabija sandomierskiego kloszarda, przebiera go w swoje ubranie i wiesza jego ciało w opuszczonej wilii – nazwanej przez Miłoszewskiego dworkiem. Następnie kradnie jego tożsamość, z nadzieją, że uda mu się opuścić Polskę. W niemniej okrutny sposób obchodzi się też z Jerzym Szyllerem – działaczem polonijnym w Niemczech i kochankiem swej żony. Najpierw więzi go i torturuje w podziemiach sandomierskiej starówki, a następnie zostawia na pastwę wygłodniałych psów.
Aby skierować śledztwo na inne tory, sandomierski radny (chodzi o Budnika) zostawia obok zwłok Elżbiety rytualny rzezak, którym szojchet – wyznaczony przez gminę żydowską mężczyzna dokonuje uboju, a w zaciśniętą pięść denatki wkłada maluteńkie metalowe radło – odznakę Związku Polaków w Niemczech, należącą do Szyllera. W kamiennej posadzce willi, w której powiesił znanego w mieście włóczęgę, żłobi numery rozdziałów i wierszy z „Pięcioksięgu”, które nawołują do odwetu za popełnioną zbrodnię, według zasady: „oko za oko, ząb za ząb”.
Budnik umieszcza też hebrajski napis: „ajin tachat ajin” na antysemickim płótnie Karola de Prevot, jakie wisi w sandomierskiej katedrze, przedstawiającym rzekomy mord rytualny, który miałby być dokonywany przez sandomierskich Żydów w celu dodania krwi chrześcijańskiego dziecka do macy używanej przez starozakonnych w czasie święta Paschy.
Wraz z postępem śledztwa, które prowadzi Szacki, dawni i obecni mieszkańcy Sandomierza i najbliższej okolicy ukazują się czytelnikowi jako typowi ciemni ksenofobi, antysemici i faszyści. Okazuje się bowiem, że dowódca partyzantów, którzy nie wyszli z podziemia po 1945 roku wydał w ubeckie ręce lekarza żydowskiego pochodzenia, za to tylko, że odmówił mu kilku fiolek amerykańskiej penicyliny. Żona lekarza umarła w połogu, gdyż polska akuszerka uciekła z domu kobiety, zobaczywszy w sieni drewnianą beczkę, która skojarzyła jej się rytuałem przedstawionym na obrazie de Prevota. Z byłej dzielnicy żydowskiej Sandomierza Polacy wyrzucali współziomków, którzy ocaleli z Holocaustu i próbowali zaraz po zakończeniu działań wojennych wrócić do swych domostw, a mieszkańcy okolicznych wsi i wymienionych z nazwy pożydowskich sztetli dopuszczali się na takich osobach mordów. Narodowcy w takcie prowadzonego przez Szackiego śledztwa organizują wiec na byłym żydowskim cmentarzu, podczas którego stworzone z rozbitych nagrobnych tablic lapidarium oblewają świńską krwią.

"pół gniota to cały gniot" - tak sparafrazuję moją ocenę książki, którą świeżo wysłuchałem (audiobook). Już w bardzo ciekawym "Uwikłaniu", były zajawki uprzedzeń autora do polskości, kościoła, normalności, ale tutaj wylały się po brzegi. Sama fabuła interesująca i wciągająca, ale w szczegółach i wstawkach to książka, która w tani sposób "rozprawia się" z mitami polskości (jakież to gazeto-wyborczowe). W jednym świetle (negatywnym) są przedstawieni żołnierze NSZ, a także zwykli Polacy (oczywiście antysemici). Jedyne media to Radio-Zet, Gazeta Wyborcza, TVN, no i Fakt. Ponadto opisane wydarzenia rozgrywają się w ciągu kilkunastu dni, ale Pan Prokurator zdąży w tym czasie uprawiać uprawiać seks z trzema różnymi kobietami (wszystkie na wysokim poziomie - pani sędzia, pani prokurator oraz "najlepsza partia w mieście"). Tańsze to niż słynny barszcz. Biorąc też pod uwagę teksty Szackiego o staniu na straży kodeksu to raczej on jest "picz...-zasadniczką". Jak ktoś jest zakompleksiony na punkcie polskości to będzie zachwycony.

„ZIARNO PRAWDY” … Teodor Szacki, przenosi się z Warszawy do Sandomierza. Jest po rozwodzie z żoną. Tuż po zakończonym tu śledztwie, postanawia zostać na stałe. Powierzono mu właśnie śledztwo dotyczące makabrycznego morderstwa. Znaleziono nagie zwłoki miejscowej nauczycielki, Elżbiety Budnik, żony miejscowego działacza i biznesmena Grzegorza Budnika. Od początku nikt nie ma wątpliwości, że głównym motywem zbrodni, jest dawny zapomniany już mit-legenda, dotyczący „rytualnego mordu”, i że sprawcą prawdopodobnie jest ktoś „wtajemniczony” w ten rytuał. Ożywają dawne historie z przeszłości wywołując antysemickie wspomnienia. W Sandomierskiej katedrze wciąż wisi obraz przedstawiający rzekomy „mord rytualny” autorstwa Karola de Prevot. Patrząc na niego skojarzenia miejscowych i Szackiego są jednoznaczne. Dokładnie w XVII odbywały się w Sandomierzu procesy Żydowskie, za zbrodnie dokonywane na ludności polskiej. Istnieje teza, „według legendy”, że być może sprawcą jest żądny krwi i zemsty psychopata. Zbrodnia i jej schemat, powtarza się w powieści trzy razy. Ginie nauczycielka, jej mąż oraz ich wspólny znajomy Jerzy Szyller. I tu okazuje się, że jedna z tych osób jednak żyje. Książka bardzo dokładnie pokazuje historię stosunków polsko-żydowskich. Pojawiają się w treści fabuły, takie nazwiska, jak: Salomon Morel czy Szymon Wiesenthal. Miłoszewski zauważa też fakt, że na najwyższych szczeblach władzy w czasach PRL-u, to właśnie Żydzi, tak chętnie działali w powojennej esbecji, więc siłą rzeczy nawiązuje też do antysemityzmu Żołnierzy Wyklętych. Autor uzasadnia swoją powieścią prawdziwe fakty historyczne. Książka jest pełna krwi, zagmatwanej przeszłości historycznej i współczesnej prawdy, a wszystko w klimacie zbrodni tak makabrycznej i wzbudzającej poczucie, „mrocznego horroru”. Miłoszewski nie zapomina jednak o opisaniu w ciekawy sposób miasta. Jego urokliwego położenia i zabytków, pisze też o romansach Szackiego z kobietami, stwarzając tym, delikatniejsze tło, dla ciężkostrawnej treści. Poniżej cytaty.

„MÓWI SIĘ, ŻE W KAŻDEJ LEGENDZIE JEST ZIARNO PRAWDY. ALE SĄ TAKIE LEGENDY, W KTÓRYCH NIE MA PRAWDY ANI KROPLI.”

1.) „Rabin i ksiądz jadą w jednym przedziale, czytają, cisza, pełna kultura. Mija chwila, ksiądz odkłada książkę i mówi: "Tak z ciekawości: wiem, że nie wolno wam jeść wieprzowiny. Ale....nie próbował pan nigdy?". Rabin zamyka gazetę, uśmiecha się i mówi: "Szczerze? Zdarzyło mi się." Po chwili dodaje: "I tak z ciekawości: wiem, że obowiązuje was celibat...". Ksiądz mu przerywa: "Wiem, o co panu chodzi, i od razu odpowiem, że tak, uległem raz pokusie". Uśmiechają się, wyrozumiali dla swych niedoskonałości, ksiądz wraca do książki, rabin do gazety, czytają, cisza. Nagle rabin mówi: "Lepsze niż wieprzowina, co nie?".

2.) „Widzi pan, żyjemy w dziwnych czasach. Po Zagładzie każdy, kto odważy się przyznać do antysemityzmu, staje ramię w ramię z Eichmannem i salutuje Hitlerowi, patrzą na niego jak na zboczeńca, który marzy o tym, by rozdzielać rodziny na rampie. Tymczasem między pewną rezerwą wobec Żydów, ich roli w historii Polski i ich obecnej polityki, a nawoływaniem do pogromów i ostatecznego rozwiązania jest pewna różnica, zgodzi się pan ze mną?” - więcej na czarnobialaiwkolorze.bloog.pl

Zygmunt Miłoszewski polski powieściopisarz i publicysta, współautor scenariuszy filmowych. "Ziarno prawdy" jest drugą częścią trylogii o prokuratorze Teodorze Szackim. Autor ma na swoim koncie jeszcze kilka powieści m.in. „Domofon”, „Bezcenny”. Pisze też opowiadania. Wszystkie jego książki ukazały się w innych krajach, przetłumaczone na wiele języków. Zdobywały prestiżowe nagrody np. angielskie i amerykańskie wydanie „Uwikłania”, pierwsze części trylogii otrzymało tzw. starred review przyznawaną przez pismo „Publishers Weekly”.

Powieść opowiada historię doświadczonego prokuratora z Warszawy, który po rozstaniu z żoną przeprowadził się do Sandomierza. Miejscowości, po której swoim rowerem jeździ serialowy ojciec Mateusz, często wspominany w książce. Nieoczekiwanie dochodzi tam do brutalnego morderstwa.

Jest to bardzo wciągający kryminał. Teodor, główny bohater, jest też w pewnych momentach psychologiem (pewnie tak jak większość prokuratorów), bardzo podobały mi się te momenty. Poleciłabym tę książkę komuś kto lubi rozszyfrowywać psychologię człowieka, lubi przewidywać kto jest zabójcą lub chciałby zostać prokuratorem. Ta książka świetnie przedstawia też zwykłe życie, zwykłego człowieka, z którego możemy się wiele nauczyć.
Ada, 16 lat

Ogólnie książka dość dobrze napisana, chyba najlepsza z dotychczas przeczytanych przeze mnie książek tego autora. Wciągająca fabuła, lekko napisana, ciekawy pomysł, trochę odwzorowanie Dana Browna. Niestety końcówka - po raz kolejny - odbiega poziomem od reszty. Czytając książki Miłoszewskiego odnoszę wrażenie, że świetnie snuje opisywane historie, bawi się nimi, sam się w nie wciąga - a potem .... jakby zabrakło mu pomysłu na zakończenie (a termin od wydawcy goni). Konsekwentna, spójna i dość logiczna historia znów kończy się nagle i absurdalnie (choć przyznam, że w porównaniu z "Domofonem" - tu jeszcze nie jest tak strasznie). Reasumując - książkę czyta się dobrze, końcówka rozczarowuje. Być może w filmie się jakoś obroni - na pewno zobaczę.

Jeden z najfajniejszych kryminałów, jakie w życiu czytałam. Bardzo lubię u Miłoszewskiego to, że rzeczywiście się do swoich książek przygotowuje. To są rzeczy naprawdę przemyślane. Nie bierze tła z sufitu. Można się dogrzebać rzeczywistych wydarzeń, na których osnuwa różności. Poza tym nie patyczkuje się z naszą polską wrażliwością. To, co opisuje samemu można zaobserwować. Tę skłonność do utopienia bliźniego w łyżce wody, do ściągnięcia go za wszelką cenę w dół. Żeby tylko mu się nie udało. A jeśli jest pod jakimś względem inny - dokopanie z przyjemnością. To nie jest tylko książka kryminalna, dla mnie jest też obyczajowa

Trudno mi się pisze o książkach, które czytam. Najchętniej przyznałbym punkty zamiast pisania recenzji. Ale niech tam. Miłoszewski zasługuje, żebym poświęcił na niego te parę minut. Więc zamiast dziesięciu na dziesięć punktów - wrzucę kilka słów. Bardzo cenię jego styl. Zawsze sprawnie skonstruowana fabuła. Oparta w dodatku częściowo na rzeczywistości - i to jest dodatkowa przyjemność dla czytelnika - te kawałki rzeczywistości z powiązań fabuły wygrzebywać. Sensownie skonstruowany główny bohater. Spójny osobowościowo. To wszystko sprawia, że czytanie staje się rzeczywistą rozrywką z zachowaniem odpowiedniego poziomu

Z pewnością jeszcze nie raz sięgnę po tego autora - jego proza urzekła mnie całkowicie. Znajdziemy tu nie tylko wątek kryminalny, ale również bardzo udany obraz tzw. społeczności lokalnej wraz z cennymi obserwacjami autora na ten temat. Rzecz napisana inteligentnie, z polotem i humorem, na bardzo wysokim poziomie.