Selen – właściwości i objawy niedoboru selenu

Uwaga! Ten artykuł ma charakter wyłącznie edukacyjny, nie służy samoleczeniu i nie może zastąpić indywidualnej konsultacji lekarskiej.

Normy suplementacji selenu

Selen należy do niezbędnych mikroelementów, to znaczy, że musi być obecny w naszym pożywieniu, abyśmy mogli zachować dobre zdrowie. Średnie zapotrzebowanie na selen u dzieci i młodzieży wynosi 15-40 mcg na dobę, zależnie od wieku. U dorosłych określa się ja na około 55-60 mcg, trochę więcej u kobiet ciężarnych i karmiących (skrót „mg” lub „mcg” oznacza mikrogram, czyli milionową część grama lub jedną tysięczną miligrama). Selen jest chemicznie podobny do siarki, dlatego w organizmie wbudowywany jest do niektórych aminokwasów w miejsce atomów siarki. Tak powstaje np. selenocysteina, selenometionina lub metyloselenocysteina. Białka, w których te aminokwasy występują nazywamy selenoproteinami. Selenoproteiny w ludzkim organizmie pełnią bardzo ważne funkcje. Oto niektóre z nich:

• Peroksydaza glutationowa chroni komórki przed stresem oksydacyjnym i wolnymi rodnikami,
• Tioredoksyna jest enzymem przeciwutleniającym, ważnym dla zdrowia mięśnia sercowego,
• Selenoproteina P, obecna we krwi, prawdopodobnie również ma działanie przeciwutleniające,
• Dejodynaza jodotyroninowa to enzym odpowiadający za przekształcenie hormonu tarczycy T4 do aktywnej formy, czyli T3.

Jak widać, selen jest składnikiem białek, które chronią nasze komórki przed uszkodzeniami przez wolne rodniki. Dzięki temu zmniejsza ryzyko uszkodzeń DNA, a co za tym idzie – chorób nowotworowych. Również hormony tarczycy nie mogą prawidłowo funkcjonować bez selenu. Wiadomo też, że selen jest niezbędny dla zdrowego układu odpornościowego, szczególnie przy zwalczaniu infekcji wirusowych. Właściwe stężenie selenu w organizmie jest warunkiem syntezy testosteronu i dobrej płodności, kondycji mózgu i układu nerwowego oraz zdrowia układu mięśniowo-szkieletowego.

Niedobór selenu – objawy

Ciężkie niedobory selenu, dające wyraźnie objawy, zdarzają się rzadko. W takich przypadkach obserwuje się między innymi:

• Chorobę Keshana  - kardiomiopatię, czyli schorzenie mięśnia sercowego,
• Chorobę Kashina-Becka, która polega na niedorozwoju chrząstek stawowych

Te choroby występują najczęściej w Chinach i na terenach Azji szczególnie ubogich w selen. Łagodniejsze formy niedoboru selenu mogą powodować objawy niespecyficzne, łatwe do pomylenia z innymi schorzeniami. Czasem w ogóle nie ma wyraźnych objawów. Przewlekły niedobór selenu może powodować również:

• Obniżenie płodności, szczególnie u mężczyzn,
• Obniżenie odporności, szczególnie na choroby wirusowe,
• Szybszy rozwój AIDS u osób zakażonych wirusem HIV,
• Większe ryzyko niektórych nowotworów u mężczyzn i kobiet,
• Większe prawdopodobieństwo chorób serca (kardiomiopatii) i układu krążenia,
• Bóle mięśni, opóźnienie wzrostu
• Gorsza kondycja umysłowa, problemy z koncentracją, osłabienie,
• Gorsze funkcjonowanie tarczycy,
• Nieprawidłowości w badaniach laboratoryjnych: wzrost stężenia mięśniowej kinazy kreatynowej, makrocytoza.

Niedobór selenu – przyczyny

Najczęstszą przyczyną niedoboru selenu jest niska zawartość tego pierwiastka w pożywieniu. Najczęściej dotyczy to całych populacji ludności żyjących na terenach, gdzie gleby są ubogie w selen. Istnieją także schorzenia, które sprzyjają niedoborom selenu. Są to przede wszystkich choroby układu pokarmowego związane z upośledzonym wchłanianiem składników odżywczych: celiakia (choroba trzewna), stany zapalne jelit (np. choroba Crohna), stany po wycięciu fragmentów jelit np. z powodu choroby nowotworowej, żywienie pozajelitowe (dożylne), jeśli stosowane preparaty nie są wzbogacone w selen. Na niedobory selenu narażeni są także osoby dializowane, nadużywające alkoholu i stosujące niektóre diety, np. przy fenyloketonurii.

Testy na poziom selenu w organizmie

Aby potwierdzić lub wykluczyć niedobór selenu w organizmie, można wykonać odpowiednie badanie krwi. Wiele laboratoriów oferuje ilościowe oznaczanie selenu w surowicy krwi. Koszt takiego badania to 100-150 zł, chyba, że otrzyma się skierowanie od lekarza specjalisty. Niestety, niedogodnością jest długi czas oczekiwania na wynik, który może czasem sięgnąć nawet 3 tygodni. Jakie są normy selenu we krwi? Trudno o jedną, ściśle określoną normę. Niektóre źródła podają, że do przyjęcia jest przedział 60-150 mcg/L. Jedno z polskich laboratoriów diagnostycznych podaje, że kobiety powinny mieć 98-108 mcg/L selenu w surowicy, mężczyźni przed 60. rokiem życia - 75-85 mcg/L, a starsi mężczyźni - 110-120 mcg/L (prawdopodobnie ze względu na zwiększone ryzyko raka prostaty w tej grupie wiekowej). Poziom selenu poniżej 40 mcg/L wskazuje na niedobór.

Oprócz badań krwi przeprowadza się czasem pomiar zawartości selenu w paznokciach lub włosach, jednak są to mniej popularne metody.

Selen w jedzeniu – produkty spożywcze bogate w selen

Zawartość selenu w produktach żywnościowych zależy przede wszystkim od jego zawartości w glebie. Na terenach ubogich w selen (a na takich leży Polska), jeśli nie dodaje się selenu do nawozów, plony zbóż i innych roślin uprawnych zawierają mało selenu. Niewiele selenu zawiera także mięso, nabiał i jaja, jeśli zwierzęta hodowlane nie dostają paszy wzbogaconej w ten pierwiastek. Mimo wszystko uważa się, że dobrymi źródłami selenu w diecie są:

• Mięso i podroby, szczególnie wątróbka, nerki i płuca,
• Ryby i owoce morza,
• Mleko, sery i jaja,
• Produkty zbożowe,
• Rośliny strączkowe i kapustne.

Jednak niekwestionowanym rekordzistami pod względem zawartości selenu są orzechy brazylijskie. Orzechy brazylijskie zawierają tak dużo selenu, że ich nadmierne spożycie może skończyć się zatruciem, czyli selenozą. Choć zawartość tego pierwiastka bywa różna, zależnie od partii orzechów, miejsca i czasu zbioru, to zwykle jeden orzech brazylijski może pokryć całodzienne zapotrzebowanie na selen osoby dorosłej!

Nadmiar selenu – niebezpieczeństwo przedawkowania

Selen jest dla organizmu niezbędny, ale tylko w ściśle określonych ilościach. Już kilkukrotne przekroczenie zalecanej dawki, szczególnie jeśli trwa przez dłuższy czas, może spowodować zatrucie. Stan zatrucia selenem nazywamy selenozą – może być ona ostra (krótkotrwała) lub przewlekła. Na selenozę zapadają czasem pracownicy zakładów przemysłowych, w których używa się związków selenu. Do zatruć selenem może dojść także wskutek nieostrożnej suplementacji. Przyjmuje się, że dla osoby dorosłej szkodliwa może być dawka 300 mikrogramów selenu dziennie, jeśli przyjmowana jest przez dłuższy czas. Najwyższa tolerowana dawka dzienna to 400 mikrogramów dla osoby dorosłej, 45 mikrogramów dla niemowląt i 90-250 mcg dla starszych dzieci, zależnie od wieku i masy ciała.

Do objawów przedawkowania selenu należą (między innymi):

• Metaliczny posmak w ustach,
• Zapach czosnku w oddechu,
• Mdłości i inne dolegliwości żołądkowo-jelitowe,
• Łamliwe paznokcie, wypadanie włosów,
• Drażliwość,
• Zmiany skórne,
• Przebarwienie zębów,
• W skrajnych przypadkach może dojść do niewydolności serca i nerek, drgawek, a nawet śmierci.

Nie wszystkie te objawy muszą wystąpić jednocześnie. Ich nasilenie zależy od stopnia przekroczenia bezpiecznej dawki selenu.

Kiedy brać selen – rano czy wieczorem? Bezpieczna suplementacja selenu

Suplementy diety zawierają różne formy selenu. Mogą to być organiczne związki selenu, czyli selenocysteina, selenometionina, metyloselenocysteina lub ich mieszaniny, jak np. w przypadku drożdży selenowych. Popularne są także nieorganiczne związki selenu, czyli selenin lub selenian sodu. Wszystkie te formy selenu są dobrze przyswajalne i bezpieczne, pod warunkiem nieprzekraczania dawki zalecanej przez producenta. Rodzaj suplementu i sposób przyjmowania selenu zależy od przyczyny rozpoczęcia suplementacji. Jeśli chodzi o zwykłe, profilaktyczne uzupełnianie diety w selen, to nie trzeba przestrzegać skomplikowanych reguł. Należy wybrać produkt sprawdzonej firmy farmaceutycznej i nie przekraczać zalecanej dawki. Jeśli przyjmuje się inne suplementy diety, np. multiwitaminy, to warto sprawdzić, czy nie zawierają już w składzie selenu i ewentualnie zmniejszyć dawkę któregoś z nich.

Jeśli w grę wchodzi suplementacja selenu związana np. z chorobą tarczycy i zalecona przez lekarza, to rodzaj preparatu, pora i sposób przyjmowania muszą być indywidualnie uzgodnione z lekarzem. On objaśni, czy selen należy przyjmować np. rano na czczo, czy o innej porze, i jaki odstęp zachować od przyjęcia leku na tarczycę.

Częstym pytaniem w związku z suplementacją selenu jest: „czy można przyjmować selen jednocześnie z cynkiem”? Wiele preparatów łączy te mikroelementy. Trudno tutaj o jednoznaczną odpowiedź. Można znaleźć opinie, że selen i cynk zaburzają wzajemnie swoje wchłanianie. Istnieją pewne dane, które sugerują że tak może być, jednak są to głównie badania na szczurach. Ludzie mają trochę inny układ pokarmowy, więc trudno jednoznacznie powiedzieć, czy u nas jest tak samo. Na wszelki wypadek można przyjmować selen i cynk osobno, o różnych porach dnia, aby zmniejszyć ryzyko interakcji.

Na co uważać i kiedy nie przyjmować selenu?

Jak i w przypadku innych preparatów, tak i przy selenie należy uważać i nie przyjmować suplementów bez uzgodnienia z lekarzem. Jakie to przypadki?

• Osoby, które regularnie jedzą orzechy brazylijskie nie powinny dodatkowo suplementować selenu, aby uniknąć przedawkowania,
• Kobiety w ciąży i karmiące – powinny skonsultować się z lekarzem lub dietetykiem,
• Osoby chore przewlekle (np. na cukrzycę czy choroby autoimmunologiczne) i przyjmujące leki koniecznie powinny skonsultować się z lekarzem przed rozpoczęciem suplementacji selenem,
• Osoby chore na nadczynność lub niedoczynność tarczycy (np. chorobę Gravesa-Basedowa lub chorobą Hashimoto) powinny zawsze przyjmować selen na zalecenie i pod kontrolą lekarza endokrynologa.

Selen może wchodzić w interakcje z niektórymi lekami i nasilać lub osłabiać ich działanie. Jakie leki mogą reagować z selenem? Są to na przykład:

• Leki obniżające krzepliwość krwi. Dodatkowe zażywanie selenu może zwiększyć ryzyko krwawień,
• Antybiotyki chinolonowe (najczęściej mają one nazwy kończące się na „-floksacyna”, np. ciprofloksacyna, norfloksacyna),
• Dimerkaprol i leki chelatujące (stosowane np. przy obciążeniu żelazem),
• Niektóre leki przeciwwirusowe,
• Leki oparte na związkach metali, np. złota czy platyny. Związki złota są czasem stosowane przy reumatoidalnym zapaleniu stawów, a związki platyny (cisplatyna, karboplatyna, oksaliplatyna) w chemioterapii niektórych nowotworów. Selen może osłabiać ich działanie, przez co terapia będzie mniej skuteczna!

Powyższa lista nie jest wyczerpująca. Jeśli przyjmujesz jakiekolwiek leki, przed zastosowanie selenu koniecznie zapytaj lekarza lub farmaceutę, czy istnieje ryzyko interakcji. Może doradzi on zrezygnowanie z suplementacji lub zachowanie odpowiedniego odstępu czasowego od przyjęcia danego leku.

Więcej poradników znajdziesz na Empik Pasje w dziale Zdrowie.

Bibliografia

1. Daragó A, Sapota A, Nasiadek M, Klimczak M, Kilanowicz A. The Effect of Zinc and Selenium Supplementation Mode on Their Bioavailability in the Rat Prostate. Should Administration Be Joint or Separate? Nutrients. 2016 Oct 4;8(10):601. doi: 10.3390/nu8100601. PMID: 27782038; PMCID: PMC5083989.
2. Lagnauer-Lewowicka H, Pawlas K. Selen w środowisku. Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2016, Vol. 19, no. 1, 9-16
3. Brzóska F, Śliwiński B, Pietras M, Zawartość selenu w mleku spożywczym w Polsce. Roczniki Naukowe Zootechniki, T. 45, z. 1 (2018) 89–98
4. Shreenath AP, Ameer MA, Dooley J. Selenium Deficiency. [Updated 2022 Jul 19]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2022 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK482260/ (dostęp: 15.12.2022)