Otyłość – przyczyny, leczenie, kryteria rozpoznania

Uwaga! Ten artykuł ma charakter wyłącznie edukacyjny, nie służy samoleczeniu i nie może zastąpić indywidualnej konsultacji lekarskiej.

Nadwaga, otyłość, czy prawidłowa masa ciała? 

Skąd wiemy, czy mamy normalną masę ciała, nadwagę, czy może otyłość? Oczywiście, nadmiar tkanki tłuszczowej jest widoczny i często można to stwierdzić na pierwszy rzut oka. Jednak aby dokładnie ocenić masę ciała, jaka byłaby prawidłowa przy danym wzroście, zazwyczaj używa się różnych wskaźników liczbowych.

Jednym z nich jest BMI, czyli wskaźnik masy ciała (ang. Body Mass Index). BMI, lub wskaźnik Queteleta, to stosunek masy ciała w kilogramach do wzrostu w metrach podniesionego do kwadratu. Przyjmuje się, że dla dorosłej osoby o przeciętnej budowie ciała prawidłowy BMI powinien wynosić od 18 do 24,9. BMI w granicach 

• 25 - 29,9 oznacza nadwagę,
• 30 – 34,9 – otyłość I stopnia,
• 35-39,9 – otyłość II stopnia,
• Powyżej 40 – otyłość III stopnia.

Oczywiście BMI jest jedynie wskazówką, nie można opierać się wyłącznie na nim. Nie nadaje się m.in.: dla dzieci, kobiet w ciąży i osób intensywnie uprawiających sporty (u nich zwiększona masa ciała może wynikać z masy mięśni, a nie tłuszczu). Do określenia należnej masy ciała u dzieci stosuje się tzw. siatki centylowe.

Innym wskaźnikiem  otyłości,  a właściwie otyłości brzusznej, jest obwód w talii i stosunek obwodu talii do obwodu bioder (WHR, czyli Waist-to-Hip Ratio).

Jakie są normy obwodu w pasie i WHR? 

• Obwód talii u mężczyzn powinien być poniżej 102 cm (jeszcze lepiej - poniżej 94 cm), a WHR – poniżej 0,9.
• U kobiet obwód pasa powinien wynosić poniżej 88 cm (lub poniżej 80 cm), a WHR – do 0,7.

Jeszcze innymi wskaźnikami otyłości stosowanymi przez lekarzy jest np. pomiar grubości fałdów skórnych i określenie zawartości procentowej tkanki tłuszczowej w ciele, mierzonej różnymi metodami (np. metodą przewodzenia elektrycznego lub obliczenia gęstości ciała na podstawie wyporności).  Dopiero na podstawie wszystkich wskaźników i osobistego zbadania pacjenta lekarz może stwierdzić, czy dana osoba jest otyła, czy nie.

Czy otyłość jest chorobą? 

Obecnie WHO określa otyłość jako chorobę. Duży nadmiar tkanki tłuszczowej często obniża jakość życia i jest czynnikiem ryzyka wielu innych, groźnych chorób przewlekłych, m.in. cukrzycy typu 2, zespołu metabolicznego, chorób serca i układu krążenia, chorób stawów, zespołu policystycznych jajników i wielu innych. Przyjmuje się, że istnieje około 200 możliwych powikłań otyłości. Większość osób uważa, że otyłość jest przyczyną wszystkich tych chorób. Jednak w praktyce niemal niemożliwe jest określenie, czy to otyłość jest przyczyną, skutkiem, czy może objawem towarzyszącym innym schorzeniom, możliwe jest jedynie określenie korelacji między nimi. W każdym razie taka korelacja istnieje, a zwiększenie masy ciała (szczególnie duże i w stosunkowo krótkim czasie, kiedy nie zmieniamy drastycznie nawyków żywieniowych) jest sygnałem, że w organizmie dzieje się coś niepokojącego i warto poszukać porady lekarza.

Jakie są przyczyny otyłości? 

Według powszechnego przekonania otyłość jest skutkiem nadmiernego objadania się. Fakt, że akumulacja tłuszczu jest pochodną tzw. dodatniego bilansu energetycznego, czyli większej ilości energii pożytej, niż zużytej na potrzeby metaboliczne. Jednak kwestia nie jest taka prosta, aby sprowadzić otyłość jedynie do „jedzenia za dużo” – przecież wszyscy znamy szczupłe  osoby, które bardzo dużo jedzą i osoby otyłe, które jedzą niewiele.

Istnieje mnóstwo czynników, które wpływają na homeostazę energetyczną organizmu, czyli na równowagę między energią przyjmowaną a wydatkowaną. Wchodzi tu w grę regulacja apetytu, tempo metabolizmu, wydatkowanie energii i wydajność magazynowania jej w postaci tkanki tłuszczowej. Wszystkie te procesy są regulowane przez czynniki hormonalne, genetyczne, epigenetyczne, uwarunkowania płodowe, psychologiczne, a także środowiskowe (stres, niektóre leki, różne chemikalia w jedzeniu, powietrzu i wodzie, sztuczne oświetlenie itp.). Nie wszystkie z tych czynników są znane, i często trudno powiedzieć, które z nich decydują o otyłości w konkretnym przypadku. 

Otyłość – na co może wskazywać? 

Otyłość jest powiązana z wieloma chorobami. Duży wzrost masy ciała może świadczyć o tym, że w naszym ciele dzieje się coś niedobrego i należy zwrócić się do lekarza. Oto kilka schorzeń, o których może świadczyć otyłość.

• Insulinooporność i cukrzyca typu 2. Te schorzenia wiążą się z hiperinsulinemią, czyli zwiększonym stężeniem insuliny we krwi. Insulina jest hormonem anabolicznym, czyli sprzyja budowaniu tkanek, w tym odkładaniu tkanki tłuszczowej, i zapobiega „spalaniu” tłuszczu oraz mięśni. Dlatego wzrost masy ciała i trudności w schudnięciu (nawet pomimo niezmienionego trybu życia) mogą wskazywać na insulinooporność, stan przedcukrzycowy lub cukrzycę typu 2.
• Zespół wielotorbielowatych (policystycznych) jajników, czyi PCOS. Ta hormonalna choroba upośledzająca płodność u kobiet wiąże się często z insulinoopornością i podwyższonym poziomem androgenów. Często towarzyszy jej otyłość, szczególnie otyłość brzuszna.
• Niedoczynność tarczycy (w tym choroba Hashimoto). Hormony tarczycy regulują tempo przemiany materii, czyli ilość „spalanej” energii. Przy niedoczynności tarczycy spalanie komórkowe jest niskie, a reszta energii z pożywienia jest odkładana w postaci tłuszczu. Towarzyszy temu osłabienie, senność, suchość skóry i uczucie zimna, czyli objawy niedoboru energii.
• Przewlekły stres, nadczynność nadnerczy lub przyjmowanie leków sterydowych. Hormony stresu (m.in. adrenalina i kortyzol) nasilają uczucie głodu, przyspieszają spalanie mięśni i tłuszczu, ale i odkładanie tkanki tłuszczowej, szczególnie na brzuchu. Otyłość brzuszna, otłuszczony kark i chude kończyny mogą wskazywać na tzw. zespół Cushinga, związany z przewlekle podwyższonym poziomem kortyzolu.
• Zaburzenia funkcjonowania hormonów regulujących apetyt, m.in. leptyny, greliny, peptydu Y i wielu innych, z których nie wszystkie są znane.
• Choroby genetyczne (objawiające się głównie otyłością u dzieci), np. zespół Pradera-Williego, wrodzony niedobór leptyny, mutacje w genie receptora melanokortyny i kilkadziesiąt innych znanych jednostek chorobowych, a także z pewnością wiele nieznanych.

Powyższa lista nie jest wyczerpująca – to jedynie przybliżone wskazówki, które mają uświadomić nam, na jak wiele różnych schorzeń może wskazywać występowanie otyłości.

Otyłość – problem psychologiczny i społeczny 

Pomimo wielu chorób, które towarzyszą otyłości, osoby otyłe często najbardziej cierpią z powodu społecznego napiętnowania ich choroby. Wyśmiewane, nazywane leniwymi, łakomymi, brzydkimi, o słabej woli (czasem nawet przez lekarzy!) – osoby te często unikają leczenia, kontaktów społecznych i uprawiania sportu. Zaczynają nienawidzić własnego ciała, uciekają się do niezdrowych sposobów odchudzania – głodówek, nadmiernego wysiłku, powodowania wymiotów, zażywania niebezpiecznych leków. Takie napiętnowanie osób otyłych przynosi dużo złego i wcale nie pomaga w leczeniu otyłości – przeciwnie, utrudnia je i powoduje o wiele gorsze szkody. Psychologiczna strona otyłości to ogromny temat, często niedoceniany przez lekarzy i samych pacjentów.

Otyłość – gdzie szukać pomocy? 

Jeśli zmagasz się z otyłością i chorobami towarzyszącymi otyłości, koniecznie poszukaj pomocy lekarza. Otyłość nie jest kwestią wyboru, to skomplikowana choroba, która wymaga leczenia. Nie daj się zbyć radami „proszę mniej jeść i więcej się ruszać”. Poszukaj lekarza, który poważnie podejdzie do Twojego problemu, najlepiej do specjalisty leczenia otyłości – w Internecie jest coraz więcej wartościowych materiałów na ten temat (jeden z linków podajemy w bibliografii). Pomóc może także współpraca z dobrym dietetykiem, fizjoterapeutą i psychologiem.

Domagaj się dodatkowych badań i leczenia powikłań otyłości – cukrzycy, nadciśnienia, problemów ze stawami itd. Domagaj się też skutecznego leczenia swoich schorzeń niezależnie od tego, czy są związane z otyłością, czy nie. Dobry lekarz nie zbędzie Twoich problemów sprowadzające je jedynie do nadwagi. Pamiętaj też, że zdrowy tryb życia –  w tym wartościowa dieta, ruch i wysiłek fizyczny, wysypianie się, niepalenie tytoniu – przynoszą korzyści zdrowotne nawet wtedy, kiedy utrata masy ciała jest nieznaczna lub nie ma jej wcale. Nie rezygnuj więc ze zdrowego stylu życia i dbania o siebie, niezależnie od swojej wagi.

Zdjęcie okładkowe - źródło: Shutterstock

Bibliografia

1. Edukacyjna strona internetowa Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości „Porozmawiajmy szczerze o otyłości” - https://ootylosci.pl (dostęp 12.03.2022). Na stronie dostępna jest także lista lekarzy specjalizujących się w leczeniu otyłości.