Stanisław Lem, światowej sławy pisarz science-fiction, zmarł w Krakowie 27 marca 2006 roku. Miał 85 lat. W rocznicę Jego śmierci przypominamy wywiad, jakiego udzielił kilka lat temu serwisowi EMPiK.com.

- W pewnym sensie mam na pieńku z biologiczną ewolucją, która nas tak ukształtowała, że jesteśmy uzależnieni od chemii w naszych ustrojach. A teraz dobrali się do tego z dziką chciwością i bez wszelkiej litości uczeni - mówił Stanisław Lem w wywiadzie udzielonym EMPiK.com siedem lat temu. Powrócił wtedy, po 11 latach pisania tekstów publicystycznych,  do beletrystyki. Opowiadanie zatytułowane Kliknij opublikował latem 2000 roku na łamach "Spiegla". Nie ukrywał, że skusiło go poważne honorarium zaproponowane przez niemieckie czasopismo:

- "Spiegel" płaci bardzo dobrze - 5 tysięcy dolarów. Opowiadanie jest inne od wszystkich dotychczasowych moich opowiadań. Tłumaczka już przesłała to z Monachium do Hamburga i to się niedługo ukaże w druku. Ale najpierw będzie po niemiecku. A w kraju... No w końcu wydałem zdaje się: Lube czasy, Sex Wars i ostatnio Okamgnienie. Takich książek niebeletrystycznych opublikowałem trochę, a opowiadań napisałem coś z trzy albo cztery w ciągu ostatnich lat, ale bez entuzjazmu.

- Bez pańskiego entuzjazmu? 
- Bo co za dużo, to niezdrowo. Trzeba po prostu z pomiarkowaniem trochę... Byłem właśnie w księgarni na Karmelickiej i zobaczyłem, że rozmaici autorzy jak Sapkowski, Ziemkiewicz itd. piszą olbrzymie ilości rozmaitych utworów. Byłoby rzeczą niesmaczną, gdybym ja do tego oceanu dolewał moją szklaneczkę wody. To nic nie zmieni. Dostałem wczoraj rozliczenia - 7 milionów 140 tysięcy wydań łącznych w Niemczech, trochę więcej w Rosji, mniej w Ameryce.. No co ja mam - góry z książek usypać? Nie trzeba przesadzać. 

- Obecnie toniemy w powodzi informacji. Czy porządkuje Pan źródła, żeby nie zagubić się w bałaganie?
- Muszę, oczywiście. Prenumeruję "International Herald Tribune", to jest amerykańskie pismo, zbiorcze w pewnym sensie. Można w nim znaleźć głosy z "Washington Post", z "New York Timesa" itd. Czasem coś z prasy niemieckiej, rzadziej z francuskiej, ponieważ we Francji panuje straszliwy upadek - moim skromnym zdaniem - literatury. Francuzi sięgają do Borgesa, Sartre'a, jakieś takie rozmaite kawałki. Następnie mam duży bukiet prac naukowych. Z Moskwy dostaję "Prirodę". To najlepsze naukowe pismo, jakie w ogóle znam, ponieważ nie ma w nim żadnych reklam. W "Scientific American" i "American Scientist” oraz w "New Scientist" z Anglii na połowę tekstu przypada połowa reklam. Widać od razu, że utrzymują się z reklam. I dbają o to, żeby teksty były sensacyjne i łatwo zrozumiałe. Wprawdzie "Priroda" rosyjska bardzo podupadła - ma dziesięć razy mniejszy nakład niż za sowieckich czasów (spadek nakładu z 80 tys. do 8 tys.), ale jej klasa zupełnie się nie zmieniła. Nie kupuję "Świata nauki" u Prószyńskiego, bo to jest po prostu przetłumaczony "Scientific American", a ten mam bezpośrednio z Ameryki. Dostaję jeszcze jakieś rozmaite abstrakty, kseroksy no i jest jeszcze Internet. Na szczęście w tym przypadku filtrem jest dla mnie mój pan sekretarz. Na jego filtrach osiada to, co do mnie nie dociera, żebym się dowiedział, że jestem taki albo jestem owaki, albo że chodzi o to i o tamto. Prenumeruję jeszcze oczywiście "Spiegel", kupuję od czasu do czasu "Newsweek"... Mam tego więcej niż jestem w stanie przeczytać, toteż nie czytam, tylko nerwowo przeglądam, żeby zobaczyć, czy broń Boże nie ma jakiejś nowości, którą warto sobie zakonotować.

- Ile z tego udaje się Panu przeczytać?
- Oczywiście, znajduję się w stanie permanentnego tonięcia, że tak powiem - w morzu informacyjnym, ale w końcu wiek i doświadczenie sprawiają, że nie wchłaniam byle czego. Po pierwsze - nie interesuję się sportem, z wyjątkiem tenisa. Zupełnie nie interesują mnie żadne księżne i hrabiny, które wychodzą za księżniczki, i to, że Kamila Parker była już raz u królowej Elżbiety. Nie rzuciłem się z wytrzeszczonymi oczami na te teksty, bo mnie to nic nie obchodzi. Książę Walii, czyli Charles, gada straszliwe głupstwa, więc oczywiście omijam to, tak jak się omija kałużę. Ogólnie jest tak: jeżeli informacji jest x razy więcej na świecie, to trzeba być x razy bardziej ostrożnym, żeby nie wdepnąć w coś głupiego. Od czasu do czasu robię polowania na "Kulturę" Giedroycia, na "Zeszyty Literackie" - to są naprawdę polowania, bo tego nie ma normalnie w księgarniach, co jest bardzo smutne, bo to jeden z bardzo nielicznych, może jedyny prawie całkowicie obiektywny głos przedstawiający sytuację polską. Przedwczoraj (4 czerwca 2000 r.) podpisałem (wymęczyli mnie!) umowę na pełnometrażowe sfilmowanie Kataru. Dałem prawa światowe, a głównie dlatego dałem, bo 20 lat temu z Janem Józefem Szczepańskim napisaliśmy wspólnie scenariusz, PRL to odrzucił i nikt nie chciał tego sfilmować. A teraz się nagle znalazł jakiś producent w Niemczech, więc zgodziłem się, bo wiem, że dostanę połowę i Szczepański, który jest w trudnej sytuacji życiowej, dostanie połowę. Dlatego bardzo mi na tym zależy. Aczkolwiek jestem przekonany, że film będzie podły, ponieważ Niemcy nie mają po pierwsze pieniędzy, po drugie pieniędzy, a po trzecie zdolnych ludzi do robienia filmów.

- Niedawno zgodził się Pan również na sfilmowanie Solaris w Hollywood, ale jednocześnie zastrzegał się Pan: "Mam nadzieję, ze nie doczekam".
- Teraz już nic nawet o tym nie mówię, bo przecież nic nie wiem. Jestem jak ten mąż, którego żona stale zdradza, ale on stara się ze wszystkich sił utrzymać się w przekonaniu, że pozostaje mu wierną. Jakiś Cameron jest producentem Solaris. Wiem tylko tyle, że mam dostawać regularnie jakieś pieniądze, ale nie mogę pytać o scenariusz. Wyjaśniono mi, że w ogóle nie mam prawa mieszać się do tego. Co oni zrobią, to jest oczywiście ich zdaniem wspaniałe, ale opinia producenta nie jest jednak miarodajna i trzeba sobie powiedzieć, że to po prostu nonsens.

- Panu w ogóle raczej rzadko podobały się filmowe adaptacje Pańskich utworów...
- Nie podobał mi się film Tarkowskiego o Solaris. Nie ukrywałem tego zanadto ani wtedy, gdy był w Paryżu, już jako dysydent i emigrant, a także potem, kiedy umarł na raka. Jakiś facet z "Frankfurter Rundschau" rzucił się na mnie, jak śmiem po zgonie tak wybitnego reżysera negatywnie wyrażać się o jego filmie. A ja mówię o moim wrażeniu, które odniosłem i nie było ono korzystne. Wie pani, dziedzina literatury i sztuki to jest jedna z nielicznych, w których nie zachowuję zasad dyplomatycznych. Mówię prawdę. Jak mi się coś podoba, to podoba, a jak nie podoba, to nie. Co ja mam zrobić, nie ma na to żadnej rady.

- Scenariusz na podstawie Kataru nie był jedynym, który napisał Pan wspólnie z Janem Józefem Szczepańskim.
- Wajda to zrobił, ale to był mały film - Przekładaniec - tak jak się nazywa ten tomik, który teraz wyszedł. To było dobre, z Kobielą, zrealizowane tuż przed jego tragiczną śmiercią. I wtedy to było dziwaczną fantasmagorią. Tymczasem dożyliśmy czasów, kiedy się doszywa ręce, nogi, to i tamto, i to się stało znacznie bardziej zwyczajne, znacznie lepiej przyswajalne przez odbiorcę. Aczkolwiek sam film jest - można powiedzieć - już z siwą brodą. A ten drugi, co to było...

- Rękopis znaleziony w wannie...
- Dałem opcję jakiemuś Amerykaninowi. W Panu Bogu nadzieja, że on nic z tego nie zrobi. Lepiej nie mieć żadnego nakręconego filmu według książki aniżeli zły. To przecież proste. Tak samo dotyczy to tłumaczeń.

- Niektórym swoim bohaterom ofiarował Pan ciekawą możliwość - przy pomocy na przykład korbki czy innego urządzenia mogą sobie obniżyć inteligencję do poziomu idioty. Kilkakrotnie sięgał Pan do motywu szczęśliwego idioty. Czy Pana pociągałby taki stan?
- Nie, nie, nie, nie (śmiech). Wie pani, muszę powiedzieć uczciwie, że ostatnia seria odkryć dość mnie rozczarowała w tym sensie, że okazuje się, iż wyższe uczucia mogą być spowodowane na przykład przez androsteron albo przez testosteron. Po prostu rozmaite molekuły chemiczne mogą nam zmieniać nastrój, nawet inteligencję itd. Dlatego w pewnym sensie mam na pieńku z biologiczną ewolucją, która nas tak ukształtowała, że jesteśmy do tego stopnia uzależnieni od chemii w naszych ustrojach. A teraz się do tego uczeni dobrali z dziką chciwością i bez wszelkiej litości.

Rozmawiała (w czerwcu 2000 r.) Magdalena Walusiak