Cytologia szyjki macicy – co to jest i kiedy ją wykonać?

Cytologia – badanie komórek szyjki macicy

Szyjka macicy (łac. cervix uteri) to dolna część tego narządu, łącząca macicę z pochwą. Widziana od strony pochwy, szyjka macicy przypomina okrągły wzgórek o średnicy kilku centymetrów, z niewielkim otworkiem w środku. Ten otwór prowadzi do wnętrza macicy. Przez szyjkę macicy wypływa krew menstruacyjna, a w czasie porodu otwór w szyjce macicy mocno się rozszerza, aby przepuścić rodzące się dziecko.

Jak widać, szyjka macicy jest narażona na wiele czynników – urazy mechaniczne, infekcje, stany zapalne i choroby nowotworowe. Obok raka piersi i jajnika, to właśnie rak szyjki macicy jest jednym z nowotworów najczęściej występujących u kobiet. Najczęstszą przyczyną raka szyjki macicy jest zakażenie onkogennym wirusem brodawczaka (HPV, ang. human papillomavirus), który jest przenoszony drogą płciową, a występuje bardzo powszechnie. Dobra wiadomość jest taka, że rakowi szyjki macicy można zapobiegać, a kiedy wykryje się go odpowiednio wcześnie – jest całkowicie uleczalny.

Jednym ze sposobów profilaktyki raka szyjki macicy jest szczepienie przeciw wirusowi HPV. Drugim, sprawdzonym, powszechnym i skutecznym sposobem profilaktyki jest częste wykonywanie cytologii. Dzięki badaniu cytologicznemu można wykryć nawet niewielkie zmiany chorobowe w nabłonku szyjki macicy, jeszcze zanim zdążą przekształcić się w zmiany nowotworowe.

Na czym polega badanie cytologiczne?

Badanie cytologiczne składa się z dwóch etapów: pobrania materiału od pacjentki i oceny preparatu w specjalistycznym laboratorium. Materiał do badania pobiera się w czasie rutynowej wizyty u ginekologa. Lekarz, używając specjalnie ukształtowanej, delikatnej szczoteczki „omiata” szyjkę macicy, a następnie nakłada pobrane w ten sposób komórki nabłonka na szkiełko mikroskopowe (robi tzw. rozmaz) i utrwala preparat. Jest to metoda tradycyjna, obecnie najpopularniejsza.

Istnieje też możliwość wykonania tzw. cytologii na podłożu płynnym. Wymaz pobrany szczoteczką umieszcza się wtedy w pojemniku z płynem i całość przekazuje do laboratorium. Cytologia płynna jest uważana za metodę nowocześniejszą i dającą lepszy obraz niż cytologia „na szkiełku”, jest jednak droższa.

Samo pobranie materiału jest bezbolesne i trwa kilkanaście sekund. Następnie próbka, płynna lub na szkiełku, jest wysyłana do laboratorium i tam preparat jest odpowiednio przygotowany, barwiony i oceniany przez specjalistę. Na wynik czeka się zwykle od kilku do kilkunastu dni. Trochę czasu zajmuje przygotowanie i wybarwienie preparatu; czas oczekiwania zależy także od obłożenia danego laboratorium i kolejki preparatów czekających na ocenę.

Wyniki badania cytologicznego – skala Bethesda i Papanicolau

Wynik cytologii jest przekazywany w postaci opisu słownego. Diagności używają specjalnych, standaryzowanych systemów opisu według ściśle opracowanych kategorii. W Polsce najczęściej stosuje się tzw. skalę oceny wg. Papanicolau i skalę Bethesda. Skala Bethesda jest uważana za dokładniejszą i pozwala na bardziej jednoznaczny opis preparatu, dlatego Polskie Towarzystwo Ginekologiczne zaleca właśnie ją. Wynik badania, niezależnie od sposobu opisu, zawiera informację o typie preparatu oraz o tym, czy preparat nadawał się do oceny. Czasem może być tak, że jakość próbki nie pozwoliła na ocenę (np. było za mało materiału, rozmaz uległ uszkodzeniu lub wystąpiły jakieś inne problemy) - wtedy trzeba pobrać materiał jeszcze raz. Jeśli jakość preparatu była zadowalająca, otrzymujemy opis i wynik.

Wyniki cytologii w skali Bethesda

Wynik opisany systemem Bethesda zawiera kilka sekcji, oznaczonych literami od A do G:

• Sekcje A i B odnoszą się do typu cytologii (płynna lub klasyczna) i jakości preparatu.
• Sekcja C mówi, czy wynik jest prawidłowy, czy nie. Sekcja F to uszczegółowienie wyniku, jak zobaczymy poniżej.
• C I - NILM (ang. Negative for Intraepithelial Lesion or Malignancy)  – ten wynik oznacza, że preparat jest negatywny pod względem zmian śródnabłonkowych i procesu złośliwego. To znaczy, że wynik jest prawidłowy.
• C II - w preparacie znajdują się komórki nieprawidłowe. Może być wiele powodów, dla których tak się dzieje.
  • F I – obraz nieprawidłowy, ale nie stwierdza się procesu złośliwego (raka). Może to wskazywać na infekcję, zmiany zapalne, atrofię lub inne.
  • F II – inne zmiany, np. stwierdza się obecność komórek endometrium w  preparatach od kobiet po 40 roku życia.
  • F III – obecność nieprawidłowych komórek nabłonka – mogą świadczyć o obecności stanów przednowotworowych lub raka. Jeśli zmiany te nie są bardzo zaawansowane, to często można liczyć na całkowite wyleczenie.
    • Nieprawidłowe komórki nabłonka wielowarstwowego płaskiego (ASC, ang. atypical squamous cells). Mogą wystąpić tu następujące symbole, stanowiące skróty od nazw angielskojęzycznych: ASC-US, ASC-H, LSIL, HSIL, rak płaskonabłonkowy.
    • Nieprawidłowe komórki gruczołowe (AGC, ang. atypical glandular cells). Mogą to być komórki atypowe różnego pochodzenia, w tym wskazujące np. na stan przednowotworowy lub nowotwór: AIS – rak gruczołowy in situ lub gruczolakorak.
  • F IV – inne nowotwory złośliwe.  
• W opisie może być jeszcze zawarta część D (wynik badania za pomocą urządzenia automatycznego), E (badania dodatkowe) i G (dodatkowe wyjaśnienia).

Wyniki cytologii w skali Papanicolau

Nazwa tego systemu pochodzi od nazwiska lekarza greckiego pochodzenia, Jerzego Papanikolau, który w połowie XX wieku opracował i upowszechnił badania cytologiczne. To od jego nazwiska badanie cytologiczne nazywa się po angielsku „Pap smear”, czyli „rozmazem Pap”. Skala oceny preparatów cytologicznych wg. Papanicolau obejmuje pięć grup, z których pierwsza i druga nie wskazują na procesy nowotworowe, natomiast grupy 3-5 wskazują na możliwy stan przednowotworowy lub nowotwór.

• I grupa – rozmaz zawiera prawidłowe komórki nabłonkowe, nie stwierdza się stanu zapalnego ani komórek atypowych. To znaczy, że wynik jest prawidłowy.
• II grupa – preparat może zawierać też komórki głębszych warstw nabłonka, a także komórki świadczące o stanie zapalnym. Nie ma jednak komórek przednowotworowych ani nowotworowych. Taki wynik może świadczyć o infekcji, nadżerce, stanie zapalnym itp. Należy poddać się leczeniu przepisanemu przez ginekologa i w odpowiednim czasie wykonać badanie kontrolne, aby ocenić skuteczność leczenia.
• III grupa – wynik określa się jako „podejrzany”. Preparat zawiera komórki dysplastyczne (zmienione), mogące przekształcić się w nowotworowe. Stopień dysplazji może być niski, średni lub wysoki. Stan ten może być świadczyć o początku transformacji nowotworowej lub silnym stanie zapalnym.
•  IV grupa – stwierdza się obecność komórek atypowych, tzn. nowotworowych. Świadczy to prawdopodobnie o obecności nowotworu, ale w stadium przedinwazyjnym, czyli jeszcze uleczalnym.
• V grupa – w rozmazie są komórki atypowe (nowotworowe), świadczące najprawdopodobniej o istnieniu nowotworu w stadium inwazyjnym.

Czy wyniki cytologii można interpretować samodzielnie?

Nie, wynik zawsze musi być zinterpretowany przez lekarza ginekologa, który zlecił badanie. Właściwe zrozumienie i interpretacja opisu cytologii wymaga specjalistycznej wiedzy i doświadczenia. Lekarz będzie wiedział, czy istnieje potrzeba wykonania dodatkowych badań i podjęcia ewentualnego leczenia. Szczególnie wyniki „podejrzane” wymagają dalszej diagnostyki – np. wykonania kolposkopii (oględzin szyjki macicy pod dużym powiększeniem), biopsji, oznaczenia markerów nowotworowych, badania w kierunku obecności zakażenia wirusowego lub bakteryjnego, zrobienia szczegółowego USG lub innych badań obrazowych. Czasem pierwszy wynik może wyglądać „podejrzanie”, ale w kolejnych badaniach często okazuje się, że sytuacja jest do opanowania.

Jak często wykonuje się cytologię?

Na pierwsze badanie cytologiczne najlepiej jest zgłosić się jak najszybciej po rozpoczęciu współżycia seksualnego lub w 25. roku życia. Później częstość badań cytologicznych zależy od wielu czynników. Zapytaj o to swojego lekarza, który, znając Twoją historię i stan zdrowia, pomoże ustalić  indywidualny harmonogram badań dla ciebie. Zdrowe kobiety, u których poprzedni wynik był prawidłowy, zwykle powtarzają badanie co 2-3 lata. Kobietom prowadzącym aktywne życie seksualne zaleca się wykonywanie cytologii nawet raz do roku, ponieważ jest to badanie bezbolesne i stosunkowo tanie (wykonane prywatnie kosztuje kilkadziesiąt złotych w wersji klasycznej, cytologia płynna jest 2-3 razy droższa), a jeśli zleca je lekarz mający umowę z NFZ – jest bezpłatne dla pacjentki.  Kobiety często zmieniające partnerów seksualnych lub obarczone ryzykiem chorób nowotworowych (np. zakażone wirusem HPV lub HIV) powinny wykonywać takie badanie częściej – nawet co 6-12 miesięcy.

Nieprawidłowe wyniki poprzedniej cytologii także mogą pociągnąć za sobą konieczność częstszych badań – np. aby monitorować skuteczność leczenia lub „trzymać rękę na pulsie” i śledzić, czy nie dzieje się nic złego. Narodowy Fundusz Zdrowia zapewnia bezpłatną cytologię raz na 3 lata wszystkim kobietom w wieku 25-59 lat w ramach programu profilaktyki raka szyjki macicy. Warto skorzystać z tego programu – badanie można wykonać w każdym gabinecie ginekologicznym mającym podpisaną umowę z NFZ. Kobiety w ciąży mają zapewnione badanie cytologiczne w standardowym panelu badań dla ciężarnych, w czasie pierwszego trymestru.

Kiedy oprócz tego można zrobić cytologię?

Na badanie warto się zgłosić także poza rutynowym harmonogramem zawsze wtedy, kiedy coś Ci dolega. Upławy, świąd, ból, każde nietypowe krwawienie lub plamienie powinny być sygnałem do wizyty u ginekologa, który może w tej sytuacji zalecić wykonanie badania cytologicznego lub innych badań.

Jak przygotować się do badania cytologicznego?

Na cytologię nie należy zgłaszać się podczas miesiączki, niedługo przed miesiączką lub zaraz po niej. Najlepiej odczekać co najmniej cztery dni po zakończeniu menstruacji. Na co najmniej dobę przed badaniem nie należy odbywać stosunków seksualnych ani wykonywać irygacji (przepłukiwania) pochwy. Na tydzień przed cytologią nie należy stosować żadnych preparatów dopochwowych. Trzeba poinformować lekarza o przyjmowanych lekach, szczególnie hormonalnych, ponieważ hormony wpływają na stan komórek nabłonka szyjki macicy.

Badanie cytologiczne jest niekłopotliwe, bezbolesne i zupełnie bezpieczne, a raz na 3 lata możesz wykonać je bezpłatnie, bez skierowania. Korzyści, jakie wynikają z regularnego wykonywania cytologii są ogromne, może wręcz uratować ci życie! Dlatego nie bój się badania i wykonuj cytologię tak często, jak zaleca Twój lekarz.

Więcej poradników znajdziesz na Empik Pasje w dziale Zdrowie.

Zdjęcie okładkowe: źródło: shutterstock.com

Bibliografia i przydatne linki

1. Rekomendacje Centralnego Ośrodka Koordynującego Populacyjny Program Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Raka Szyjki Macicy, Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, Polskiego Towarzystwa Patologów i Polskiego, Towarzystwa Kolposkopii i Patofizjologii Szyjki Macicy, 2008, „Postępowanie w przypadku nieprawidłowego wyniku przesiewowego badania cytologicznego”. Link: https://www.ptgin.pl/node/60 (dostęp: 19.02022, zalecenia w trakcie aktualizacji)
2. Nasierowska-Guttmejer A., Kędzia W., Rokita W. et al. Polish recommendations regarding diagnostics and treatment of cervical squamous intraepithelial lesions according to the CAP/ASCCP guidelines. Ginekol. Pol. 2016; 87 (9): 670–676 (doi: 10.5603/GP.2016.0066).