Co na opuchnięte stopy? Przyczyny opuchniętych stóp i domowe sposoby

Uwaga! Ten artykuł ma charakter wyłącznie edukacyjny, nie służy samodiagnozie ani samoleczeniu, nie może też zastąpić indywidualnej porady lekarskiej.

Dlaczego mamy opuchnięte stopy? 

Opuchlizna to stan, w którym w tkankach, w przestrzeni komórkowej, gromadzi się nadmiar płynu. Przyczyn tego stanu może być wiele. Aby je zrozumieć, objaśnijmy, gdzie w ciele występują płyny, jak jest regulowany ich przepływ i w jaki sposób mogą gromadzić się w różnych miejscach. Płyn – czyli woda z domieszką różnych kluczowych dla życia substancji (soli, białek, tłuszczów, komórek odpornościowych itp.) znajduje się w całym organizmie – wewnątrz komórek (częściowo unieruchomiony w postaci „żelowej” cytoplazmy), w przestrzeni międzykomórkowej, a przede wszystkim – w układzie krwionośnym i limfatycznym. To właśnie naczynia krwionośne i limfatyczne są najważniejszym rezerwuarem płynów krążących po ciele.

Jak płyny krążą w organizmie?

• Krew

Krążenie krwi napędza serce i kurczące się tętnice. To one „wytwarzają” ciśnienie, dzięki któremu krew może krążyć. Z serca krew jest wypychana do głównych, dużych tętnic, następnie do sieci coraz drobniejszych, a w końcu najdrobniejszych tętniczek włosowatych - bardzo, bardzo cienkich. To one zaopatrują w krew najodleglejsze zakamarki organizmu. Mają tak cienkie ścianki, że część płynu (który przepływa pod ciśnieniem) przesącza się przez ściany naczyń, do przyległych tkanek, tworząc limfę. Zaraz do tego wrócimy. Jednak większa część płynu, czyli krew, która pozostała w naczyniach, wraca do serca żyłami. Początkowo są to drobne żyłki włosowate, potem większe żyły wyprowadzające krew z całych narządów, aż w końcu zbiorcze żyły główne, które doprowadzają krew bezpośrednio do serca.

• Limfa

Ta część płynu z krwi, która przesączyła się poza naczynia krwionośne i bezpośrednio opływa komórki, nazywa się limfą lub chłonką. Są w niej składniki odżywcze, sole, białka, a także białe ciałka krwi, czyli komórki odpornościowe, które mają za zadanie walczyć z drobnoustrojami chorobotwórczymi i innymi zagrożeniami (np. komórkami nowotworowymi). Limfa z tkanek spływa do naczyń limfatycznych – z początku włosowatych, potem coraz większych (po drodze przechodząc przez węzły chłonne, które ją oczyszczają). Największe naczynia limfatyczne uchodzą do żył i przekazują chłonkę z powrotem do układu krwionośnego.

Jeśli z jakichkolwiek powodów naczynia limfatyczne nie mogą odprowadzić limfy z tkanek z powrotem do żył, to płyn się gromadzi. Tkanki stają się przepełnione i puchną. Tak właśnie dochodzi do obrzęku.

Opuchlizna – jakie czynniki wpływają na krążenie?

• Stan naczyń krwionośnych i limfatycznych

Jak łatwo można się domyślić, aby krew i limfa krążyły bez problemów, naczynia muszą być drożne, elastyczne i w dobrym stanie. Muszą też być odpowiednio przepuszczalne, aby przesączała się przez nie właściwa ilość płynu – ani za dużo, ani za mało. Nadmierna przepuszczalność naczyń krwionośnych ułatwia powstawanie obrzęków, a także sprzyja spadkom ciśnienia krwi. Dlaczego? Jeśli zbyt dużo płynu przesączy się poza układ krwionośny, to wewnątrz zostanie go za mało, aby utrzymać odpowiednie ciśnienie.

• Ciśnienie osmotyczne i onkotyczne

Rozpuszczone w wodzie sole, glukoza i białka sprawiają, że roztwór ma tzw. ciśnienie osmotyczne lub onkotyczne (w przypadku soli i cukrów mówimy o ciśnieniu osmotycznym, a w przypadku białek - onkotycznym). To znaczy, że jeśli w wodzie po dwóch stronach półprzepuszczalnej błony (czyli takiej, która przepuszcza tylko wodę) będą różne stężenia tych substancji, to woda będzie przesączać się przez tę błonę tak, aby te stężenia wyrównać, podobnie jak ciecz w naczyniach połączonych dąży do wyrównania ciśnień. To znaczy, że będzie przepływała z roztworu rozcieńczonego w stronę bardziej stężonego. Błony komórkowe i ściany naczyń krwionośnych są właśnie takimi błonami półprzepuszczalnymi. Stopień ich przepuszczalności regulują różne czynniki, np. hormonalne, zapalne, alergiczne. Ściany naczyń mogą więc umożliwiać przepływ płynu tam, gdzie stężenie soli lub białka będzie większe – z krwi do tkanek lub odwrotnie – z tkanek do krwi.

Opuchnięte stopy - przyczyny

Teraz, kiedy wiemy już, jak w organizmie krąży krew i limfa, i od czego jeszcze zależy ruch płynów ustrojowych, możemy lepiej zrozumieć, jakie przyczyny mogą prowadzić do opuchnięcia stóp (lub innych części ciała). Oto niektóre z nich:

• Niewydolność żylna - czyli stan, w którym żyły niedostatecznie wydajnie zbierają krew i limfę, aby wprowadzić ją ponownie do układu krążenia. Pierwszym objawem problemów z krążeniem żylnym są często właśnie opuchnięte stopy, ponieważ są najniżej. Krew spływa do nich pod wpływem siły ciążenia, a jeśli żyły są niewydolne, to stamtąd najtrudniej im ją zebrać i wypchnąć pod górę. Krążenie żylne jest wspomagane ruchem mięśni, dlatego długotrwałe siedzenie lub stanie bez ruchu sprzyja puchnięciu nóg;
• Długotrwałe unieruchomienie nóg lub miejscowy ucisk na nogi – z powodów opisanych wyżej; 
• Niedrożność lub choroby układu limfatycznego (naczyń lub węzłów chłonnych) – mogą powodować utrudnienia w odprowadzaniu limfy. Choroby układy chłonnego mogą być różne – od stanów zapalnych po choroby nowotworowe (tzw. chłoniaki);
• Zakrzepica i zatorowość żylna, która może powodować stany zapalne lub częściową niedrożność naczyń krwionośnych, które mogą zagrażać życiu;
• Nadmierna produkcja limfy, wskutek zwiększonego przesączania płynu z krwi do tkanek. Mówi się wtedy o tzw. obrzęku limfatycznym;
• Niektóre choroby nerek, szczególnie takie, które wiążą się z nadmierną utratą białka z moczem. Spada wtedy ciśnienie onkotyczne krwi, czyli krew staje się „rozcieńczona”, a płyn przepływa w stronę większego stężenia białka, czyli do tkanek;
• Niektóre choroby wątroby (np. marskość lub niewydolność tego narządu). Wątroba jest silnie ukrwionym i aktywnym metabolicznie narządem, dlatego jej choroby mogą skutkować zaburzeniami krążenia i składu krwi;
• Niektóre choroby serca – mają bowiem bezpośredni wpływ na krążenie krwi i limfy;
• Niedoczynność tarczycy – w tym stanie często następuje nadmierne odkładanie pod skórą substancji śluzowych, które wiążą wodę;
• Zaburzenia elektrolitowe, np. nadmiar sodu. Woda przepływa tam, gdzie jest większe stężenie soli, potocznie mówi się więc, że „sól zatrzymuje wodę”;
• Zaburzenia hormonalne, dotyczące hormonów sterydowych, np. hormonów płciowych lub kortyzolu produkowanego przez nadnercza. Pamiętajmy, że hormony regulują przepuszczalność naczyń i gospodarkę wodno-elektrolitową;
• Urazy stóp – np. zwichnięcie, skręcenie, uderzenie. Powodują one stan zapalny i zwiększony napływ płynu do tkanek;
• Reakcja zapalna – na przykład w odpowiedzi na infekcję, użądlenie owada lub kontakt z alergenem;
• Przyjmowanie niektórych leków, np. hormonalnych, nasercowych lub na ciśnienie.

Czasem nogi mogą pogrubiać się wskutek tzw. obrzęku tłuszczowego, czyli lipodemii. Ta choroba dotyka przede wszystkim kobiet. Lipodemia najczęściej nie powoduje puchnięcia stóp, ale goleni i ud, czasem aż do bioder. 

Przyczyn opuchniętych stóp może być więcej. Najczęściej jednak są to zaburzenia krążenia żylnego, zaostrzone przez siedzący tryb życia lub pracę na stojąco. Dokładnym ustaleniem przyczyny obrzęku stóp powinien zawsze zająć się lekarz, na podstawie wszystkich współwystępujących objawów, badań krwi i – w razie potrzeby - także innych badań.

Opuchnięte stopy w ciąży

Wiele kobiet w ciąży skarży się na opuchnięte stopy. Jest to dość częsta przypadłość, szczególnie kiedy brzuch jest już duży. Rosnący płód może uciskać okoliczne żyły, szczególnie żyłę główną dolną, która doprowadza do serca krew z dolnej połowy ciała. Utrudniony przepływ krwi sprawia, że krwi się gromadzi poniżej miejsca ucisku, co często skutkuje opuchniętymi stopami i kostkami u nóg. Pewną ulgę może przynieść w takich wypadkach siedzenie lub leżenie z nogami uniesionymi lekko do góry, aby ułatwić odpływ krwi. Warto też nosić luźne ubrania i wygodne buty, aby nie powodować dodatkowych utrudnień w krążeniu krwi i limfy.

Moje stopy puchną – co robić?

Przyczyny opuchniętych nóg mogą być różne. Czasem powód może być błahy – np. wiele godzin „na nogach” w upalny dzień (wysoka temperatura rozszerza naczynia krwionośnie i ich przepuszczalność) lub wyjątkowo ciasne buty, ale może też być poważny, jak zapalenie żył głębokich lub zakrzepica. Dlatego najlepiej nie lekceważyć problemu i jak najszybciej iść do lekarza. Jeśli obrzęk trwa długo lub powtarza się, albo nie jest jednym objawem, ale towarzyszy mu ból, zasinienie lub podwyższona temperatura, nie wolno czekać, tylko natychmiast iść do lekarza. Lekarz zbada, czy puchną tylko stopy, czy także całe nogi lub inne części ciała, zapyta, jak długo już problem trwa, czy obrzęk dotyczy jednej nogi, czy obydwu, jak wygląda opuchnięte miejsce, czy obrzęk ustępuje po wypoczynku nocnym, czy towarzyszy mu stan zapalny, ból, zasinienie lub inne objawy itd. Na tej podstawie lekarz wystawi skierowania na badania, np. badania krwi i moczu, aby skontrolować stan serca, nerek i wątroby, badania krzepliwości krwi lub inne, w razie potrzeby. Może też skierować na badania stanu żył i serca, np. ultrasonografię dopplerowską (tzw. USG Doppler, które bada przepływ krwi przez żyły i tętnice), flebografię, echo serca, EKG lub jeszcze inne.

Domowe sposoby na opuchnięte stopy

Istnieją różne domowe sposoby, które mogą przynieść ulgę przy spuchniętych stopach. Nie należy ich jednak traktować jako „leczenia” rozwiązującego problem, a jedynie jako środek pomocniczy, który ma poprawić nasze samopoczucie. W żadnym wypadku nie zastąpią one wizyty u lekarza! Najlepiej przed zastosowaniem domowych metod zapytać lekarza, czy w danym wypadku będzie to korzystne i czy nie ma żadnych przeciwwskazań, bo niewłaściwie stosowane domowe zabiegi w niektórych przypadkach mogą zaszkodzić (np. przyspieszyć oderwanie się skrzepu).

Obrzęk i uczucie ciężkich nóg można zmniejszyć, szczególnie, jeśli towarzyszą niezbyt zaawansowanym problemom z krążeniem żylnym. Zwykle stosuje się kilka rodzajów domowych zabiegów:

• Wzmacnianie naczyń krwionośnych. Bardzo popularne są maści lub żele z kasztanowca, które zawierają flawonoidy wzmacniające żyły. Można też stosować doustne suplementy z trokserutyną, rutyną lub diosminą, które również wzmacniają naczynia krwionośne. Najlepiej uzgodnić to wcześniej z lekarzem lub farmaceutą, szczególnie, jeśli przyjmuje się jakiekolwiek leki. Suplementy także mogą wchodzić w interakcje z niektórymi lekami;
• Kompresoterapia, czyli terapia uciskowa. Kontrolowany ucisk nóg pozwala wspomóc żyły w uzyskaniu odpowiedniego ciśnienia niezbędnego do pompowania krwi w górę, do serca. Najczęściej stosowane są rajstopy lub pończochy uciskowe lub tzw. rajstopy przeciwżylakowe. Są one tak zrobione, że równomiernie, w odpowiedni sposób, uciskają nogi na całej długości, od kostek aż po uda, nie utrudniając przy tym przepływu krwi;
• Zabiegi ułatwiające odpływ krwi i limfy. Można tutaj zaliczyć siedzenie lub leżenie z uniesionymi nogami, chłodne okłady lub żele chłodzące (zimno obkurcza naczynia krwionośne) lub stosowanie żeli z heparyną, która, stosowana na skórę, usprawnia mikrokrążenia, działa przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo i miejscowo przeciwzakrzepowo.

Na opuchnięte stopy dobrze robi regularny, nawet niewielki ruch. Jest to ważny element profilaktyki, czyli zapobiegania dolegliwościom. Pamiętajmy, że krążenie żylne jest wspomagane przez mięśnie nóg. Dlatego umiarkowana, ale regularna aktywność fizyczna bardzo pomaga usprawnić przepływ krwi w żyłach. Może to być chodzenie, bieganie, przysiady, jazda na rowerze, pływanie itd. W czasie pracy przy biurku warto co jakiś czas wstać, przejść się, poruszać nogami, zrobić kilka przysiadów.

Trzeba też pamiętać o odpowiedniej odzieży i obuwiu. Ubrania powinny być luźne i wygodne, aby nie krępowały ruchów i nie powodowały punktowego ucisku, utrudniającego krążenie krwi. Szczególnie niewskazane są skarpety z silnym ściągaczem, który „wrzyna się” w nogę. Buty powinny być wygodne, nie krępujące ruchów stóp, najlepiej na płaskim obcasie.

W trudniejszych przypadkach, kiedy domowe sposoby nie przynoszą ulgi, należy powiedzieć o tym lekarzowi. Lekarz może skierować np. na profesjonalną fizjoterapię, drenaż limfatyczny lub inne zabiegi, które pomogą złagodzić obrzęk i towarzyszące mu dolegliwości.

Więcej poradników znajdziesz na Empik Pasje w dziale Zdrowie.

Bibliografia

1. lek. Daria Boboryk, „Obrzęk - jakie są rodzaje obrzęków i w jakim przypadku należy zgłosić się do lekarza”, artykuł w serwisie Medycyna Praktyczna dla pacjenta.

Link: https://www.mp.pl/pacjent/objawy/175407,obrzek (dostęp 22.08.2023)

2. Merli, G. J., Yenser, H., & Orapallo, D. (2023). Approach to the Patient with Non-cardiac Leg Swelling. The Medical clinics of North America, 107(5), 945–961. https://doi.org/10.1016/j.mcna.2023.05.009

Zdjęcie okładkowe: Shutterstock