BMI – co to jest wskaźnik masy ciała i jak go obliczyć?

BMI (Body Mass Index), czyli wskaźnik masy ciała lub wskaźnik Queteleta to wynik dzielenia masy ciała człowieka w kilogramach przez jego wzrostu wyrażony w metrach podniesiony do kwadratu. Obecnie BMI jest stosowany do przybliżonego określenia prawidłowej masy ciała dla osoby o danym wzroście. Odpowiednie przedziały BMI wyznaczają kategorie „niedowagi”, „prawidłowej masy ciała”, „nadwagi” i „otyłości” różnego stopnia. Czy BMI może służyć do oceny naszego stanu zdrowia?

Autorka: Dr n. farm. Maria Kasprzak

Historia BMI – od badań Adolpha Queteleta do amerykańskich ubezpieczycieli

Dziewiętnastowieczny belgijski matematyk, astronom i statystyk, Lambert Adolphe Jacques Quételet pracował m.in. nad określeniem parametrów „przeciętnego człowieka” swoich czasów. Jedną z mierzonych wartości była masa ciała i stosunek, w jakim powinna pozostawać do wzrostu. Okazało się, że stosunek masy ciała wyrażonej w kilogramach do wzrostu wyrażonego w metrach i podniesionego do kwadratu rozkładał się w populacji mniej więcej zgodnie z tzw. krzywą Gaussa, czyli z „rozkładem normalnym”, ze średnią i medianą około 24-25. W czasach Queteleta i tuż po nim, tj. do końca dziewiętnastego wieku rozważania na temat idealnej masy ciała były raczej domeną akademicką, jednak w dwudziestym wieku sytuacja się zmieniła, szczególnie w USA. Firmy ubezpieczeniowe chciały jak najlepiej przewidywać ryzyko związane z różnymi okolicznościami życiowymi swoich klientów, ponieważ oznaczało to dla nich wymierny zysk lub stratę.

Do tego szczupła sylwetka zaczęła stawać się po prostu modna oraz szerzej promowano zdrowy styl życia i porady dietetyczne. Podkreślano związek między otyłością a różnymi chorobami, np. chorobami układu krążenia, nadciśnieniem, cukrzycą itp. Tablice określające prawidłową masę ciała człowieka używane przez firmy ubezpieczeniowe stosowały rozmaite sposoby wyliczania idealnego stosunku masy i wzrostu, jednak w 1972 amerykański fizjolog Ancel Keys zaproponował, aby przy określaniu właściwej masy ciała powrócić do wskaźnika Queteleta jako „wskaźnika masy ciała”, czyli BMI (ang. Body Mass Index). Zapoczątkowało to wielką popularność stosowania BMI w nauce – statystyce, antropometrii, a także w medycynie, dla oceny prawidłowej masy ciała poszczególnych pacjentów.

Jak obliczyć BMI?

Wzór do obliczenia BMI jest prosty: należy masę wyrażoną w kilogramach podzielić przez wzrost w metrach podniesiony do kwadratu. W Internecie dostępne są liczne kalkulatory BMI, które w ciągu sekundy obliczą je dla nas, do tego możecie kupić wagę łazienkową, która również sama dokona obliczenia. jednak warto wiedzieć, jak zrobić to samodzielnie.

Obliczmy na przykład BMI osoby A o wzroście 2 metry, ważącej 68 kg. Dwa do kwadratu to cztery: 22 = 4. 68 podzielone przez cztery to 17. Czyli osoba A ma BMI = 17. Inny przykład: osoba B, ważąca 50 kg o wzroście 1,5 m. (1,5)2 = 2,25. 50 podzielone przez 2,25 to około 22,2, czyli BMI tej osoby wynosi 22,2. Trzeci przykład: osoba C o wzroście 1,8 m ważąca 110 kg. (1,8)2 = 3,24. 110 podzielone przez 3,24 to około 34, czyli osoba C ma BMI = 34. Co te liczby mówią o budowie ciała osób A, B i C? Czy możemy na ich podstawie powiedzieć, która z osób waży za mało, za dużo lub w sam raz? O tym za chwilę.

Kategorie wartości BMI – niedowaga, norma, nadwaga i otyłość

Klasyfikacje „norm” masy ciała na podstawie BMI zmieniały się na przestrzeni lat. Do lat dziewięćdziesiątych XX wieku Narodowy Instytut Zdrowia w USA odgraniczał „normę” od „nadwagi” wartością BMI 27,8 dla mężczyzn i 27,3 dla kobiet. W 1998 roku, na podstawie zaleceń WHO, przesunięto te granice i od tego czasu za prawidłowe BMI dla osób dorosłych uważa się wartości w przedziale 18,5-24,9. BMI poniżej 18,5 oznacza niedowagę, 25-29,9 – nadwagę, 30-34,9 – otyłość I stopnia, 35-39,9 – otyłość II stopnia, a powyżej 40 – otyłość III stopnia. Według tej klasyfikacji osoba A z naszego przykładu jest wychudzona (ma niedowagę), osoba B ma BMI w normie, a osoba C ma otyłość I stopnia. Jednak do takiej klasyfikacji nie należy podchodzić bezkrytycznie.

Otyłość wiąże się ze zbyt dużą zawartością tkanki tłuszczowej w organizmie, a wskaźnik BMI nie rozróżnia między masą tłuszczu, mięśni, kości i wody. Jeśli ktoś jest mocno umięśniony, to jego BMI może wskazywać na otyłość, podczas gdy ta osoba może mieć minimalną ilość tkanki tłuszczowej w organizmie. Tak często zdarza się w przypadku umięśnionych mężczyzn lub kobiet, sportowców, kulturystów itp. Możliwa jest też sytuacja odwrotna – ktoś waży niewiele, ale ma „lekkie kości” (np. wskutek osteoporozy) i małe mięśnie, więc udział tkanki tłuszczowej w jego organizmie może być spory, nawet przy stosunkowo niskim BMI. Tak bywa częściej w przypadku kobiet, u których naturalnie występuje więcej tkanki tłuszczowej, a mniej masy mięśniowej, niż u mężczyzn.

Widzimy więc, że BMI sprawdza się najlepiej u osób, które mają przeciętną budowę ciała i wykazują przeciętną aktywność fizyczną. Wskaźnik BMI nie nadaje się też do obliczania prawidłowej masy ciała u dzieci i rosnącej młodzieży, u kobiet w ciąży i u osób np. z zaburzeniami wzrostu, po amputacjach lub z innymi odchyleniami od normy.

Wskaźnik BMI a stan zdrowia

Czy BMI w normie oznacza, że jesteśmy zdrowi, a BMI poza normą automatycznie sprawia, że nasze zdrowie szwankuje? Może tak być, ale niekoniecznie. BMI mówi jedynie, ile ważymy w stosunku do swojego wzrostu, nic więcej. Nieprawidłowa masa ciała lub nieprawidłowa zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie często jest skorelowana z występowaniem wielu różnych chorób – może być ich wynikiem, objawem lub jedną z przyczyn. Jednak wskaźnik BMI nie pozwala rozróżnić między masą mięśni i kości a masą tłuszczu, nie mówi też nic o rozmieszczeniu tkanki tłuszczowej (np. o tym, czy mamy do czynienia np. z otyłością brzuszną, czy nie). W ocenie masy i składu ciała BMI jest więc tylko jednym ze wskaźników, który musi być interpretowany w ramach całościowego obrazu.

Innymi wskaźnikami w określaniu niedowagi, nadwagi czy otyłości są np. obwód w talii lub wskaźnik WHR (Waist-to-Hip Ratio, czyli stosunek obwodu w pasie do obwodu bioder, stosowany jako wyznacznik otyłości brzusznej), grubość fałdów tkanki podskórnej i inne. Poza tym na stan zdrowia składa się wiele innych czynników, nie tylko masa ciała. Należy wziąć pod uwagę także swoje samopoczucie, wyniki badań lekarskich, ewentualne choroby przewlekłe, dietę, styl życia, palenie tytoniu, spożycie alkoholu i wiele innych rzeczy.

BMI a długość życia

Istnieją prace naukowe, w których autorzy przeprowadzali badania statystyczne, które miały określić związek ogólnego ryzyka zgonu (lub udziału nadmiarowych zgonów) w określonym przedziale czasu w zależności od wskaźnika BMI. Za grupę podstawową (referencyjną), do której porównywano inne, wybierano grupę osób z „prawidłowym” BMI, czyli najczęściej 18,5-25 lub 20-25. Jakie były rezultaty?

Okazało się, że osoby „z nadwagą” (BMI 25-30) miały nieco niższe ogólne ryzyko zgonu w badanym czasie, niż grupa referencyjna, czyli osoby z prawidłową masą ciała! Ryzyko osób z I stopniem otyłości (BMI 30-35) było nieco większe od tych od ryzyka osób z prawidłowym BMI, ale niewiele. II i III stopień otyłości (BMI powyżej 35) był związany z wyższym ryzykiem zgonu, podobnie jak niedowaga (BMI poniżej 18,5). Wyniki tych badań wywołały wiele kontrowersji, przede wszystkim ze względu na to, że osoby zaliczane do kategorii „z nadwagą” okazały się mieć nieco niższe ryzyko zgonu w danym okresie, niż te z prawidłową masą ciała.

Podobne obliczenia powtarzano więc wielokrotnie, za każdym razem z podobnym wynikiem. Jednak potwierdza on tylko to, co już wiemy, czyli że wartość BMI sama w sobie niewiele mówi o stanie zdrowia (oprócz przypadków skrajnych) i zawsze musi być interpretowana w ramach szerszego kontekstu. Dlatego dbajmy o swoje zdrowie wszyscy, niezależnie od wartości BMI i masy ciała. Odżywcza i zbilansowana dieta i aktywność fizyczna dostosowane do indywidualnych potrzeb, zdrowy sen, higieniczny tryb życia i regularne wizyty kontrolne u lekarza przyniosą korzyść każdemu - z niskim, prawidłowym i wysokim wskaźnikiem masy ciała.

Więcej podobnych poradników znajdziesz na Empik Pasje w dziale Zdrowie.

Bibliografia

Flegal KM, Kit BK, Orpana H, Graubard BI. Association of All-Cause Mortality With Overweight and Obesity Using Standard Body Mass Index Categories: A Systematic Review and Meta-analysis. JAMA. 2013;309(1):71–82. doi:10.1001/jama.2012.113905. Link: https://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/1555137 (dostęp 28.07.2021)
Flegal KM, Graubard BI, Williamson DF, Gail MH. Excess deaths associated with underweight, overweight, and obesity. JAMA. 2005 Apr 20;293(15):1861-7. doi: 10.1001/jama.293.15.1861. PMID: 15840860. Link: https://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/200731 (dostęp 28.07.2021)
Nuttall FQ. Body Mass Index: Obesity, BMI, and Health: A Critical Review. Nutr Today. 2015;50(3):117-128. doi:10.1097/NT.0000000000000092. Link: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4890841/ (dostęp 28.07.2021)

Zdjęcie okładkowe: źródło: shutterstock.com