Badania trzustki – jakie badania na trzustkę?

Uwaga! Ten tekst ma charakter wyłącznie informacyjny. Nie służy do samodiagnozy ani samoleczenia i nie może zastąpić indywidualnej konsultacji lekarskiej. Wszystkie wyniki badań powinny być interpretowane przez lekarza.

Chora trzustka – jakie choroby trzustki występują najczęściej?

Do najczęściej występujących schorzeń trzustki należą stany zapalne samej trzustki lub przewodów trzustkowych – ostre (czyli gwałtowne i krótkotrwałe) lub przewlekłe (długotrwałe). Czynników ryzyka zapalenia trzustki jest wiele. Należą do nich m.in. spożywanie alkoholu, zażywanie niektórych leków, ciężkostrawna i ostra dieta, choroby dróg żółciowych, podwyższone stężenie trójglicerydów we krwi, otyłość i inne.

• Ostre zapalenie trzustki objawia się najczęściej silnym bólem w nadbrzuszu, czasami promieniującym do pleców lub boku. Oprócz tego mogą występować wymioty, tłusta biegunka, gorączka, osłabienie i brak apetytu. To stan wymagający natychmiastowej pomocy lekarskiej;
• Przewlekłe zapalenie trzustki charakteryzuje się podobnymi objawami, które mogą być słabiej wyrażone, ale trwają przez kilka tygodni lub dłużej, czasem z przerwami.

Inne choroby trzustki to m.in.:

• nowotwory łagodne i złośliwe,
• torbiele (cysty),
• infekcje i choroby zakaźne,
• choroby autoimmunologiczne (np. cukrzyca typu I),
• choroby genetyczne (np. mukowiscydoza),
• urazy mechaniczne (np. wskutek wypadku),
• uszkodzenia wskutek zatrucia.

Oczywiście, to nie wszystkie możliwe choroby trzustki, dlatego zawsze diagnostykę powinien przeprowadzić lekarz. Często choroby trzustki występują razem ze schorzeniami wątroby lub dróg żółciowych, dlatego zwykle przy dolegliwościach wskazujących na chorobę trzustki przeprowadza się również próby wątrobowe, szczególnie oznaczenie GGTP i bilirubiny.

Jakie są badania krwi na trzustkę?

Badania krwi sprawdzające czynność trzustki, obejmują podstawowe enzymy trzustkowe, czyli:

• lipazę trzustkową,
• amylazę trzustkową.

Normy, czyli zakresy referencyjne tych testów mogą zależeć od płci i wieku, i są zawsze podane wraz z wynikiem badania. Wyniki powinny być interpretowane przez lekarza, z uwzględnieniem innych badań i samopoczucia pacjenta. Przy ostrym zapaleniu trzustki stężenia tych enzymów zwykle mocno przekraczają normę, a przy zapaleniu przewlekłym normy mogą być przekroczone nieznacznie, czasami wcale. Oprócz badań krwi warto też przeprowadzić oznaczenie amylazy w moczu – może to pozwolić na wykrycie problemu z trzustką jeszcze przez jakiś czas po obniżeniu poziomu amylazy we krwi.

Oprócz oznaczenia lipazy i amylazy we krwi lekarz może także zlecić następujące badania:

• morfologię krwi z oznaczeniem OB i CRP (białka ostrej fazy). To badania niespecyficzne, ale mogą pomóc w wykryciu stanu zapalnego w organizmie;
• próby wątrobowe, czyli ALT, AST, fosfatazę zasadową, oraz GGTP i bilirubinę, ponieważ choroby trzustki są często powiązane z chorobami wątroby, a szczególnie dróg żółciowych; 
• antygen CA 19-9,
• lipidogram, a szczególnie poziom trójglicerydów (TG),
• badanie kału na obecność niestrawionych resztek (głównie tłuszczu) lub enzymów trzustkowych (szczególnie elastazy),
• oznaczenie poziomu glukozy na czczo,
• oznaczenie stężenia insuliny lub C-peptydu na czczo.

Badania na trzustkę z krwi – jak się przygotować?

Na większość wymienionych badań krwi należy zgłosić się na czczo, a przez kilka dni wcześniej należy unikać alkoholu, tłustych i ostrych potraw oraz dużego wysiłku fizycznego. Dokładnych informacji o przygotowaniu do konkretnego badania udzieli lekarz lub personel laboratorium diagnostycznego.

Inne badania na trzustkę – USG, tomografia, rezonans i endoskopia

Czasami istnieją wskazania do pogłębionej diagnostyki trzustki, czyli badań obrazowych i endoskopowych. Pozwalają one „zajrzeć” do wnętrza tego narządu, ocenić jego strukturę i obecność ewentualnych zmian chorobowych. Ich wyniki zawsze muszą być interpretowane przez lekarza specjalistę.

• Najczęściej przeprowadzanym badaniem obrazowym jest USG jamy brzusznej. Pozwala ocenić ogólny stan narządów jamy brzusznej, ale zazwyczaj jest za mało dokładne do bardziej szczegółowej diagnostyki chorób trzustki.
• Dokładniejszym badaniem jest ultrasonografia endoskopowa, czyli EUS (skrót od ang. Endoscopic UltraSound). Przy tym badaniu wprowadza się sondę ultrasonograficzną do żołądka, za pomocą endoskopu (tak jak przy gastroskopii). W ten sposób można zbadać trzustkę „z bliska”, a także, jeśli okaże się to konieczne, wykonać pewne zabiegi, np. pobranie biopsji lub opróżnienie torbieli pod kontrolą USG.
• Tomografia komputerowa (CT) lub rezonans magnetyczny (MRI) pozwalają dokładniej ocenić strukturę trzustki, wykryć obecność ewentualnych guzów lub innych zmian. Często zleca się je przy podejrzeniu chorób nowotworowych.

Wymienione badania należą do najczęściej przeprowadzanych w diagnozowaniu chorób trzustki. Nie zawsze przeprowadza się wszystkie te badania, bardzo często nie ma takiej potrzeby. W uzasadnionych przypadkach lekarz może skierować pacjenta dodatkowo na inne, bardziej szczegółowe badania. Doświadczony specjalista będzie wiedział, kiedy i jakie testy należy zlecić, aby dokładnie ustalić przyczynę dolegliwości pacjenta i wdrożyć odpowiednie leczenie.

Jaką rolę w organizmie pełni trzustka?

Aby zrozumieć, dlaczego na trzustkę wykonuje się takie a nie inne badania, przypomnijmy podstawowe wiadomości o tym narządzie. Gdzie się znajduje i jak działa?

Gdzie leży trzustka?

Trzustka znajduje się w nadbrzuszu, czyli górnej części jamy brzusznej, mniej więcej pośrodku. Anatomicznie należy do układu pokarmowego. To podłużny, walcowaty narząd o długości 10-20 centymetrów i masie 50-150 g. Z lewej strony (od ogona trzustki) sąsiaduje z nią śledziona, od góry i dołu – żołądek i dwunastnica, a od prawej strony (czyli od głowy trzustki) – wątroba i pęcherzyk żółciowy. Z głowy trzustki wychodzą przewody trzustkowe, które, wraz z przewodami żółciowymi z wątroby, uchodzą do dwunastnicy w miejscu zwanym brodawką Vatera. Tędy do przewodu pokarmowego spływa żółć i enzymy trawienne.

Co robi trzustka?

• Enzymy trzustkowe

Pierwsza funkcja trzustki wiąże się z wydzielaniem soków trawiennych do dwunastnicy. Są to przede wszystkim:

• lipaza trzustkowa – enzym trawiący tłuszcze,
• amylaza trzustkowa – enzym trawiący węglowodany złożone (np. skrobię),
• trypsyna, chymotrypsyna i elastaza – enzymy trawiące białka.

W normalnych warunkach te enzymy spływają swobodnie przewodami trzustkowymi do wnętrza dwunastnicy, a potem dalej, do jelit i trawią znajdujący się tam pokarm. Jeśli trzustka jest chora, to enzymy z jej uszkodzonych tkanek mogą wydostawać się i przechodzić do krwi. Dlatego podwyższony poziom lipazy i amylazy we krwi zwykle świadczy o chorobie trzustki. Amylaza (w odróżnieniu od lipazy i innych enzymów) jest filtrowana przez nerki, dlatego można ją wykrywać także  moczu. Z kolei elastazę można wykrywać w kale.

• Białko CA 19-9

Komórki trzustki i innych narządów układu pokarmowego produkują, oprócz enzymów trawiennych, wiele innych białek, które można wykryć we krwi. Jednym z takich białek jest antygen CA 19-9, zwany też markerem nowotworowym układu pokarmowego. Jest on wydzielany nie tylko przez komórki trzustki, ale i żołądka, jelit, dróg żółciowych, a nawet ślinianek i macicy. Kiedy te narządy są zdrowe, to białko CA 19-9 jest w większości wydalane ze śluzem i innymi wydzielinami, dlatego we krwi jest go mało. Kiedy jednak dochodzi do uszkodzenia lub patologicznego rozrostu produkujących je narządów, można zaobserwować wzrost jego poziomu we krwi. Tak się dzieje w przypadku np. stanu zapalnego lub raka trzustki, pęcherzyka żółciowego, raka jelita lub zapalenia ślinianek. Jak widać, choć CA 19-9 określa się jako marker nowotworowy, to jego podwyższony poziom nie zawsze musi świadczyć o rozwoju raka. Dlatego wynik zawsze musi być interpretowany przez lekarza, w połączeniu z wynikami innych badań i w kontekście wszystkich objawów zgłaszanych przez pacjenta.

• Hormony trzustkowe - insulina i glukagon

W trzustce znajdują skupiska komórek zwane wyspami Langerhansa typu alfa i beta. Komórki alfa wydzielają glukagon – hormon kataboliczny, zwiększający poziom glukozy we krwi. Komórki beta trzustki wydzielają insulinę, która działa przeciwstawnie do glukagonu – jest hormonem anabolicznym i obniżającym poziom glukozy we krwi. Choroby autoimmunologiczne lub nowotwory trzustki mogą prowadzić do zaburzenia wydzielania tych hormonów i, co za tym idzie, chorobliwych wahań poziomu cukru. Jedną z takich chorób jest cukrzyca typu I, polegająca na zniszczeniu komórek beta trzustki przez układ odpornościowy organizmu. Dlatego badanie poziomu glukozy, insuliny lub C-peptydu (nieaktywnej formy insuliny) jest często przydatne w diagnostyce chorób trzustki.

Więcej artykułów znajdziesz na Empik Pasje w dziale Zdrowie.

Zdjęcie okładkowe: źródło: shutterstock.com

Bibliografia

1. dr n. med. Barbara Kościelniak-Merak, dr hab. n. med. Przemysław Tomasik, prof. UJ, „Laboratoryjna diagnostyka zewnątrzwydzielniczych chorób trzustki”, artykuł w serwisie Medycyna Praktyczna dla lekarzy. Link: https://www.mp.pl/pediatria/praktyka-kliniczna/badania-laboratoryjne/301157,laboratoryjna-diagnostyka-zewnatrzwydzielniczych-chorob-trzustki (dostęp: 24 maja 2023),
2. lek. Magdalena Wiercińska „Ultrasonografia endoskopowa (endoskopia, EUS): wskazania i przebieg badania”, artykuł w serwisie Medycyna Praktyczna dla pacjentów. Link: https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/137535,ultrasonografia-endoskopowa-eus (dostęp: 24 maja 2023)