Martwe dusze (okładka  twarda)

Zastanówmy się nad Rosją. By ją pojąć, najlepiej nadaje się Gogol – zarówno szlachecki Ukrainiec, jak i Rosjanin z dziada pradziada, żadną miarą bez pretensji do wyższości którejś nacji. Jednocześnie spokrewniony po kądzieli z naszym Stanisławem Augustem, ale po powstaniu listopadowym odciął się od tych korzeni. Czyż ta pogmatwana geneza nie pasuje do naszych trudnych dziejów? „Martwe dusze” to jego opus magnum. Nie ma książki lepszej, by zgłębić wschodnią mentalność. Paweł Iwanowicz Cziczikow – obywatel „niezbyt przystojny, ale i niebrzydki, ani nazbyt tłusty, ani nazbyt chudy, i ni stary, ale i niezbyt młody”, ot ówczesny Putin, zajeżdża ze stangretem Selifanem oraz lokajem Pietrkiem do gubernialnego miasta N gdzieś na rosyjskiej prowincji. Zapoznając się najpierw z ważniejszymi osobistościami, umiejętnie zdobywa sympatię i zainteresowanie. Wkrótce odwiedza okoliczne majątki w celu skupu „martwych dusz” – chłopów, którzy umarli, lecz do kolejnego spisu trzeba za nich płacić podatek. Wyprawa ta jest okazją do obserwacji najróżniejszych ludzkich charakterów. Wkrótce o bohaterze zaczynają krążyć plotki, a początkowe zachwyty zastępują oskarżenia o największe bezeceństwa. Autor – wielki mistrz groteski, ze swadą posługuje się piórem. Snuje swoją baśń z wyjątkowym magnetyzmem i fascynacją. Daje się poznać z bogatego słownictwa, erudycji i lekkości – tu hołd należy się także tłumaczeniu Władysława Broniewskiego. Wodzi nas, czytelników, za nosy. Bawi się nami powoli, acz ze smakiem i zaciekawieniem, by krok po kroku wprowadzić nas w świat satyry na Rosję cara Mikołaja. Zaś kluczem do jej zrozumienia niech pozostanie to jedno zdanie: "Jeden tam tylko jest porządny człowiek: prokurator; ale i ten, prawdę mówiąc, świnia". Natchnieniem tego dzieła była „Boska Komedia”. Lecz nie bez powodu ostało się tylko gogolowskie „piekło” – świat upośledzonych moralnie, bezdusznych ludzkich manekinów, martwe rosyjskie dusze. Jak widać do dziś nic się nie zmieniło.