Udar słoneczny - jak go rozpoznać? Przyczyny i najczęstsze objawy

Jak nasz organizm utrzymuje stałą temperaturę?

Nasze ciała mogą funkcjonować tylko w określonym zakresie temperatur – głęboka ciepłota (czyli temperatura „wewnątrz” organizmu) powinna wynosić około 36-38°C. Nasze organizmy nieustannie produkują ciepło i muszą utrzymać stałą temperaturę. Jak? To zależy od warunków panujących na zewnątrz – jeśli jest zimno, ciało stara się zatrzymać ciepło wewnątrz. Naczynia krwionośne w skórze obkurczają się (dlatego zmarznięte dłonie czy stopy robią się blade), aby ograniczyć oddawanie ciepła przez przepływającą krew. Pojawiają się dreszcze, czyli mimowolne drżenie mięśni, które generuje więcej ciepła. Kiedy jest gorąco, najważniejsze staje się odprowadzenie nadmiaru ciepła z wnętrza organizmu. Naczynia krwionośne się rozszerzają, aby ułatwić oddawanie ciepła przez krążenie skórne (stąd zaczerwienie rozgrzanej skóry). Oddech przyśpiesza, a skóra się poci, ponieważ parowanie wody pozwala odprowadzić duże ilości ciepła. Pojawia się niechęć do wysiłku fizycznego, ponieważ ruch zwiększa produkcję ciepła. I dopóki równowaga między produkcją a odprowadzaniem ciepła z organizmu jest zachowana, wszystko jest w porządku. Jeśli jednak jest gorąco, a ciało nie nadąża z chłodzeniem, pojawia się przegrzanie i wyczerpanie cieplne, a w końcu może dojść do bardzo niebezpiecznego udaru cieplnego.
 

 

Co to jest udar słoneczny lub cieplny?

Jeśli w czasie upałów, szczególnie jeśli przebywamy na słońcu, poczujemy się źle, może to świadczyć o porażeniu słonecznym lub udarze cieplnym. Udar słoneczny ma miejsce wtedy, kiedy wskutek bezpośredniego nasłonecznienia – najczęściej głowy i karku – następuje przegrzanie ciała. Udar cieplny to pojęcie szersze – może do niego dojść niekoniecznie na słońcu, ale we wszystkich warunkach, w których jest gorąco, a organizm nie może odpowiednio wydajnie się ochłodzić – podczas upalnej pogody, nadmiernego wysiłku fizycznego, w saunie, podczas pracy na nasłonecznionym terenie, w hucie, kotłowni itp.

Kto jest najbardziej narażony na udar słoneczny i cieplny?

Przede wszystkim małe dzieci i osoby starsze – dla nich udar słoneczny jest najgroźniejszy. Udar słoneczny u dziecka jest niebezpieczny, ponieważ dzieci nie mają jeszcze tak skutecznych mechanizmów termoregulacji jak dorośli, a ich małe rozmiary sprawiają, że łatwiej dochodzi do zmian temperatury w całym ciele. Z kolei osoby starsze miewają problemy z krążeniem, co utrudnia chłodzenie organizmu, często mają trudności z poruszaniem się, więc trudno im o siebie zadbać. Inną grupą narażoną na udar cieplny są sportowcy lub osoby fizycznie pracujące na słońcu w czasie upałów. Wysiłek fizyczny sprawia, że organizm produkuje duże ilości ciepła, a jeśli nie może go odprowadzić, dochodzi do przegrzania. W takich przypadkach może dojść do tzw. rabdomiolizy, czyli uszkodzenia mięśni i wypływu z nich mioglobiny, co często prowadzi do niewydolności nerek. Udar cieplny jest szczególnie groźny dla wszystkich osób o złym stanie zdrowia – chorujących na serce i układ krążenia, nadczynność tarczycy, cukrzycę, otyłość i inne choroby przewlekłe.
 

 

Wyczerpanie cieplne – „wstęp” do udaru

Kiedy jest bardzo gorąco, zazwyczaj najpierw dochodzi do tzw. wyczerpania cieplnego, czyli stanu, który jeszcze nie jest udarem cieplnym, ale może do niego doprowadzić. Temperatura ciała podnosi się, człowiek może czuć się osłabiony i senny, poci się, ma ból lub zawroty głowy, słabo się czuje. Czasem występują skurcze mięśni, szybkie tętno, drżenie. Należy wtedy szybko reagować i ochłodzić organizm, aby nie doprowadzić do udaru. Udar słoneczny czy cieplny stanowi poważne niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia, a przegrzaniu towarzyszą charakterystyczne objawy.

Pamiętaj: objawy przegrzania, wyczerpania cieplnego i udaru mogą mieć różne nasilenie, nie muszą też wystąpić wszystkie równocześnie. Dlatego należy zachować czujność i reagować zawsze, kiedy podczas upałów lub na słońcu źle się poczujemy – my, lub ktoś z naszego otoczenia.
 

 

Jakie są objawy udaru słonecznego lub cieplnego?

Po pierwsze – objawy ze strony układu nerwowego. Są szczególnie częste przy udarze słonecznym, kiedy doszło do przegrzania głowy, jednak występują niemal zawsze przy każdym udarze cieplnym.

• Ból głowy, zawroty, senność,
• Uczucie senności, osłabienia i zmęczenia,
• Mdłości, czasem wymioty,
• Mogą wystąpić skurcze mięśni lub drgawki,
• W końcu może dojść do zaburzeń świadomości (majaczenie, splątanie) i utraty przytomności, czyli omdlenia.

Inne objawy

• Podwyższenie temperatury ciała (38-40°C, a czasem więcej)
• Szybki oddech, przyśpieszona praca serca (tętno może być szybkie, ale słabo wyczuwalne),
• Odwodnienie, pragnienie,
• Obfite pocenie, skóra jest zwykle zaczerwieniona. Jeśli ktoś przestaje się pocić i ma gorącą, suchą skórę, świadczy to o zaawansowanym udarze, kiedy doszło już do dużego odwodnienia. Jest to bardzo groźna sytuacja!

Udar słoneczny – jak reagować?

Pierwsza pomoc w razie udaru cieplnego lub słonecznego jest bardzo ważna. Często pozwala uchronić poszkodowanego przed poważnym uszczerbkiem na zdrowiu. Udar cieplny może rozwijać się w ciągu paru godzin, ale może też postępować bardzo szybko, dlatego bądź czujny i reaguj już przy pierwszych oznakach przegrzania u siebie lub innych! Należy łagodnie, ale skutecznie ochłodzić organizm, uzupełnić płyny i w razie potrzeby wezwać pomoc lekarską.

Co robić w razie udaru słonecznego – krok po kroku

• Po pierwsze – trzeba przenieść poszkodowanego w chłodne, zacienione i przewiewne miejsce.
• Zdjąć część ubrania, zapewnić przewiew – można chorego wachlować lub postawić przy nim wentylator.
• Dobrze zrobi zmoczenie głowy i ciała chłodną (ale nie bardzo zimną!) wodą i zimne okłady w okolice szyi, pach i pachwin, czyli tam, gdzie przepływa dużo krwi. Chłodzenie powinno być łagodne, aby nie doszło do szoku termicznego. Należy je kontynuować, aż do poprawy lub do przybycia lekarza.

Dlaczego do chłodzenia skóry nie należy stosować bardzo zimnej wody ani lodu? Bo wtedy może dojść do obkurczenia naczyń krwionośnych w skórze, co utrudni oddawanie ciepła przez przepływającą krew. Szok termiczny może też wywołać dreszcze, które powodują dodatkowe wytwarzanie ciepła w organizmie.

• Jeśli chory jest przytomny, należy podawać chłodne (ale nie lodowate!) napoje - niegazowaną wodę, rozcieńczone soki owocowe, kompot itp. Z potem traci się nie tylko wodę, ale i sole, dlatego bardzo dobrze sprawdzą się też napoje izotoniczne i rozwory elektrolitów do nawadniania organizmu, dostępne w aptekach i sklepach spożywczych. Jeśli nie ma takich pod ręką, można do wody dodać odrobinę soli kuchennej. Najlepiej pić często, małymi łykami, żeby uniknąć wymiotów.
• Nie wolno podawać alkoholu! Lepiej też unikać napojów zawierających kofeinę, aby dodatkowo nie pobudzać organizmu.
• Jeśli chory jest nieprzytomny, nie należy nic podawać doustnie! Może się to skończyć zakrztuszeniem i uduszeniem.
• Jeśli nie następuje szybka poprawa lub jeśli stan pogarsza się, należy koniecznie wezwać pogotowie i nie zaprzestawać udzielania pomocy (ochładzania) aż do przyjazdu lekarza. Jeśli dojdzie do zatrzymania akcji serca lub oddechu, należy przystąpić do „masażu serca”, a jeśli to możliwe, także do oddechów ratowniczych.
   

 

Jak zapobiegać udarowi słonecznemu?

Oczywiście najlepiej jest, kiedy do udaru cieplnego w ogóle nie dojdzie. Jak zawsze, lepiej jest zapobiegać, niż leczyć.  Jak można uchronić się przed udarem słonecznym?

• W czasie upałów noś lekką, przewiewną odzież, która nie blokuje przewietrzania skóry. Najlepsze są ubrania z naturalnych włókien - bawełniane lub lniane – i w jasnych kolorach, ponieważ ciemne rzeczy mocniej się nagrzewają.
• Nie hamuj pocenia, bo to najważniejsza broń w walce z przegrzaniem! Nie przesadzaj z antyperspirantami czy blokerami potu. Jeśli obawiasz się przykrego zapachu, często bierz chłodny prysznic lub obmywaj się wodą.
• Nie dopuszczaj do odwodnienia! Pij dużo niegazowanej wody i innych napojów – soków, herbatek owocowych, napojów izotonicznych itp. Korzystaj z nawadniających letnich smakołyków - arbuzów, ogórków, truskawek, chłodników, koktajli owocowych, sorbetów.
• Zadbaj o dobrą wentylację – ruch powietrza ogromnie ułatwia oddawanie ciepła. Używaj wachlarza lub wentylatora. Świetnym rozwiązaniem są małe, przenośne wentylatorki na baterie lub ładowane przez USB, które można wszędzie zabierać ze sobą.
• Jeśli przebywasz na słońcu, zawsze okrywaj głowę jasnym kapeluszem z rondem lub daszkiem. Używaj kremów przeciwsłonecznych.
• Jeśli wciąż ci gorąco, ochłódź się - zmocz głowę chłodną wodą, połóż na karku zimny, mokry ręcznik, weź chłodną kąpiel.
• W czasie upałów unikaj wysiłku fizycznego. Jeśli to niemożliwe, dużo pij, chroń się przed słońcem i staraj się często ochładzać.
• Zadbaj o dzieci będące pod twoją opieką – pilnuj, aby nie przebywały za długo na słońcu, nosiły kapelusze i odpowiednie ubranka i piły dużo napojów. Smaruj skórę dziecka kremem z filtrem przeciwsłonecznym.
• Pamiętaj też o osobach starszych. Jeśli możesz, zajrzyj do rodziców, dziadków czy starszych sąsiadów i sprawdź, czy mają w domu odpowiednie warunki, np. wentylator i dużo chłodnego picia. Sprawdzaj często czy dobrze się czują, a w razie potrzeby wezwij pomoc.

Upał i zwierzęta – nie zapominaj o czworonożnych przyjaciołach!

Nie tylko ludzie mogą doznać udaru słonecznego czy przegrzania. Pamiętaj o zwierzętach, które masz pod opieką, bo one także cierpią, kiedy jest za gorąco. Zapewnij im stały dostęp do świeżej, czystej wody oraz chłodnego przewiewnego miejsca, gdzie mogłyby się ochłodzić. Psy będą wdzięczne za możliwość odświeżającej kąpieli lub specjalną matę chłodzącą – taka mata sprawdzi się również dla zmęczonego upałem kota. Czasem można zwilżyć futerko zwierzęcia mokrą ręką lub szmatką, bo psy i koty się nie pocą. Klatkę chomika czy królika warto nakryć z góry mokrym ręcznikiem, aby parowanie wody chłodziło powietrze.
 

 

Więcej artykułów znajdziesz na Empik Pasje w dziale Zdrowie.

Zdjęcie okładkowe: źródło: shutterstock.com 

Bibliografia

1. Materiały informacyjne Ministerstwa Zdrowia i Inspektora Sanitarnego na temat udaru cieplnego - https://www.gov.pl/web/psse-krakow/wyczerpanie-cieplne-a-udar-sloneczny, https://www.gov.pl/web/zdrowie/udar-sloneczny-udar-cieplny-przegrzanie-cieplne (dostęp 20.06.2022