Podstawowe badania profilaktyczne – kiedy je robić i jak się przygotować?

Uwaga! Ten artykuł ma charakter wyłącznie edukacyjny, nie służy samodiagnozie ani samoleczeniu i nie może zastąpić indywidualnej konsultacji lekarskiej.

Dlaczego warto regularnie się badać?

Wiele chorób da się wykryć jeszcze zanim pojawią się wyraźne, niepokojące objawy. Zanim zaczniemy odczuwać ból lub inne dolegliwości, we krwi, moczu lub w strukturze narządów wewnętrznych mogą pojawić się zmiany, które można rozpoznać za pomocą badań laboratoryjnych, obrazowych lub innych. Współczesna medycyna dysponuje coraz szerszym wachlarzem możliwości, dzięki którym lekarz może zajrzeć w zakamarki organizmu niewidoczne gołym okiem. Wczesna diagnoza to często szansa na całkowite wyleczenie lub skuteczne trzymanie pod kontrolą wielu groźnych lub przewlekłych chorób, na przykład nowotworów, cukrzycy i chorób metabolicznych, chorób układu krążenia i innych.

Jakie podstawowe badania profilaktyczne należy wykonywać?

Szczegółowy zestaw badań dla konkretnej osoby zależy od wielu czynników, np. wieku, płci, obciążenia dziedzicznego, występowania różnych czynników ryzyka, wykonywanego zawodu, istnienia już zdiagnozowanych schorzeń, trybu życia itp. Jeśli więc chcesz dowiedzieć się, jakie badania musisz wykonywać i jak często je powtarzać, zapytaj swojego lekarza. Jest jednak zestaw podstawowych badań dla wszystkich dorosłych mężczyzn i kobiet.

 Należą do nich podstawowe badania krwi: morfologia, OB, badania biochemiczne (np. próby wątrobowe, poziom glukozy na czczo, lipidogram, badanie funkcji nerek, tarczycy), badania moczu i kału, a także inne badania diagnostyczne (np. USG, badania endoskopowe, prześwietlenia itp.).

Lekarz powinien też regularnie osłuchiwać pacjenta w celu zbadania stanu płuc i pracy serca, wykonywać pomiar ciśnienia tętniczego, wzrostu, masy ciała i obwodu talii. Lekarz pierwszego kontaktu (rodzinny) lub specjalista może zlecać też dodatkowe badania, zależnie od indywidualnej sytuacji zdrowotnej pacjenta. Pamiętaj, że wyniki powinny być zawsze interpretowane przez lekarza, który zlecił dane badanie.

Podstawowe badania krwi dla mężczyzn i kobiet

Każdy dorosły powinien regularnie wykonywać badania krwi. W zależności od wieku i stanu zdrowia, badania te powtarza się zwykle co 1-2 lata – jednak dokładny harmonogram uzgodnij ze swoim lekarzem. Skierowanie na badania krwi wystawia lekarz rodzinny lub specjalista, można także wykonać je prywatnie, bez skierowania. W takim przypadku pacjent płaci pełną cenę za badanie, jednak nie musi czekać w kolejce do lekarza ani do laboratorium.

Do badania krwi należy przyjść na czczo (można rano wypić szklankę wody), a dnia poprzedzającego unikać ciężkostrawnych i zbyt obfitych posiłków oraz alkoholu. Niektóre badania wymagają szczególnego przygotowania – w razie wątpliwości zapytaj lekarza lub osobę w rejestracji laboratorium.

• Morfologia krwi i OB – Pozwala ocenić liczbę i stan komórek krwi, a także prawdopodobieństwo istnienia stanu zapalnego w organizmie. Dzięki morfologii krwi można wstępnie wykryć wiele nieprawidłowości wskazujących na różne choroby (np. anemię, nowotwory krwi, infekcje, niedobory odporności, zaburzenia krzepnięcia).
• Próby wątrobowe – ALAT (ALT), AST, GGTP, bilirubina. Badania te pozwalają ocenić stan wątroby. Odchylenia od normy mogą wskazywać na różne zaburzenia, od przemijających (np. błąd dietetyczny, nadużycie leków lub alkoholu, zatrucie) do poważnych i przewlekłych (m.in. wirusowe zapalenie wątroby, stłuszczenie, marskość lub nowotwór wątroby).
• Stężenie glukozy na czczo, czyli tzw. „poziom cukru”. – Pozwala wykryć zaburzenia metabolizmu glukozy, m.in. stan przedcukrzycowy lub cukrzycę. W razie nieprawidłowości lekarz może zalecić też wykonanie tzw. krzywej cukrowej, czyli doustnego testu obciążenia glukozą.
• Lipidogram, czyli stężenie substancji tłuszczowych we krwi – Lipidogram obejmuje badanie poziomu cholesterolu (liporoptein LDL i HDL) oraz trójglicerydów. Nieprawidłowe stężenie cholesterolu lub triglicerydów jest czynnikiem ryzyka chorób układu krążenia.
• Stężenie kreatyniny, tzw. klirens kreatyniny i poziom elektrolitów – Pozwala ocenić funkcjonowanie nerek oraz gospodarkę wodno-elektrolitową.
• TSH – hormon tyreotropowy, czyli tyreotropina. Pośrednio pozwala ocenić czynność tarczycy.

Ogólne badania profilaktyczne

Oprócz badań krwi, warto regularnie przeprowadzać badania moczu i kału. Ogólne badanie moczu pozwala ocenić, czy w nerkach i pęcherzu moczowym nie rozwijają się schorzenia, które mogą zmieniać skład moczu. Z kolei badanie kału na obecność krwi utajonej to badanie pod kątem nowotworu jelita grubego, zanim jeszcze choroba rozwinie się na tyle, żeby dawać objawy. Badania te można przeprowadzać tak często, jak podstawowe badania krwi, lub nawet częściej, jeśli lekarz tak zaleci.

Testy, o których była mowa, wykonuje się zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet. U osób obojga płci powinno się także mierzyć ciśnienie tętnicze, okresowo kontrolować masę ciała, obwód w pasie i obliczać BMI oraz WHR, czyli wskaźnik masy ciała i stosunek obwodu talii do obwodu bioder. Te parametry korelują z ryzykiem chorób układu sercowo-naczyniowego i mogą wskazywać na pewne zaburzenia metaboliczne.

Co 1-3 lata warto też wykonać USG jamy brzusznej, a co około 5 lat – RTG (prześwietlenie) klatki piersiowej. Po 50. roku życia możesz zrobić bezpłatną kolonoskopię, w ramach profilaktyki raka jelita grubego. Co 6-12 miesięcy należy chodzić na przegląd jamy ustnej do stomatologa, a jeśli na skórze są niepokojące znamiona lub pieprzyki – na kontrolę do dermatologa.

Istnieje także grupa badań do wykonywania specjalnie u kobiet lub mężczyzn – dotyczą one przede wszystkim profilaktyki nowotworów piersi i narządów płciowych.

Badania profilaktyczne dla kobiet

Każda kobieta powinna, oprócz badań ogólnych, regularnie wykonywać profilaktyczne badania ginekologiczne. Należą do nich:

• Cytologia, czyli badanie nabłonka szyjki macicy. Jest to badanie bezbolesne i nieinwazyjne. Pozwala wykryć stan przednowotworowy szyjki macicy lub najwcześniejsze stadia choroby, kiedy rak jest całkowicie uleczalny. Materiał do badania – wymaz z szyjki macicy – jest pobierany podczas rutynowego badania ginekologicznego. Cytologię warto robić raz w roku, dotyczy to szczególnie kobiet aktywnych seksualnie. Kobiety w wieku 25-59 lat mogą co trzy lata skorzystać z bezpłatnego badania cytologicznego.
• USG przezpochwowe. W bezbolesny sposób pozwala ocenić stan macicy i jajników. Jest to badanie wykonywane zwykle w czasie wizyty u ginekologa, dlatego warto regularnie odwiedzać tego specjalistę.
• Badanie piersi. Zarówno comiesięczne samobadanie, badanie palpacyjne u lekarza, jak i regularne USG oraz mammografia pozwalają wykryć ewentualne guzki rozwijające się w piersiach. Młode kobiety zwykle mają zalecane badanie USG, u starszych lepiej sprawdza się mammografia. USG piersi lub mammografię warto wykonywać co 1-2 lata. Kobiety z podwyższonym ryzykiem guzów piersi mogą badać się częściej - co rok lub co pół roku, według zaleceń lekarza. Kobiety w wieku 50-69 lat mogą co dwa lata skorzystać z bezpłatnego badania mammograficznego.

Badanie profilaktyczne dla mężczyzn

Zdrowie mężczyzny także wymaga regularnych badań profilaktycznych. O skierowanie poproś lekarza lub skorzystaj z ogólnodostępnych programów profilaktycznych. Wiele placówek medycznych oferuje bezpłatne badania dla mężczyzn po 40. lub 50. roku życia – poszukaj informacji w poradniach lub szpitalach w swojej okolicy!

• Badanie poziomu PSA. Po 40. roku życia warto wykonywać to badanie co 3 lata, po 50. – co rok. PSA (Prostate-Specific Antigen) to białko wydzielane przez prostatę (inaczej stercze lub gruczoł krokowy). Jego poziom może być podwyższony przy stanach zapalnych lub nowotworach prostaty. Uwaga! Na kilka dni przed badaniem należy unikać czynności, które mogą uciskać prostatę lub wywoływać jej uraz, np. jazdy na rowerze. Może to zafałszować wynik badania. O szczegóły zapytaj lekarza lub laboranta.
• Badanie prostaty u lekarza. Badanie per rectum, ewentualnie USG co 1-2 lata, a u mężczyzn z podwyższonym ryzykiem raka prostaty nawet częściej.
• Co miesiąc należy wykonywać samobadanie jąder. Raz na 3 lata należy poddać się badaniu jąder przez lekarza.

Morfologia krwi i podstawowe badania profilaktyczne - czy to wystarczy?

Powyższa lista nie jest oczywiście wyczerpująca, a zalecana częstotliwość badań może być różna dla różnych osób. Każdy pacjent jest inny, dlatego indywidualny kalendarz badań profilaktycznych należy zawsze ustalać w porozumieniu ze swoim lekarzem. Zależnie od płci, wieku, stanu zdrowia i szacowanego ryzyka różnych schorzeń lekarz może zalecać także inne badania, niż wymienione w tym artykule.

Nie lekceważ niepokojących objawów

Oprócz regularnego wykonywania badań profilaktycznych, pamiętaj, aby na co dzień uważnie obserwować swoje ciało. Jeśli zauważysz jakiekolwiek niepokojące objawy, szczególnie jeśli utrzymują się przez dłuższy czas – idź do lekarza i poproś o zbadanie przyczyny. Nie obawiaj się – wczesne wykrycie chorób to ważny czynnik zwiększający szansę skutecznego wyleczenia. Warto regularnie odwiedzać lekarza i wykonywać zalecane badania. Pozwoli to trzymać rękę na pulsie i mieć większą kontrolę nad własnym zdrowiem.

Więcej poradników znajdziesz na Empik Pasje w dziale Zdrowie.

Zdjęcie okładkowe: źródło: shutterstock.com