Uwaga! Ten artykuł ma charakter wyłącznie edukacyjny, nie służy samoleczeniu i nie może zastąpić indywidualnej porady lekarskiej.
Laktoza – składnik mleka wszystkich ssaków
Laktoza, czyli cukier mleczny, to węglowodan znajdujący się w mleku. Mówi to już sama nazwa – „lac” to po łacinie „mleko”. Zawartość laktozy w mleku różnych ssaków jest różna. Przykładowo, mleko kozie lub krowie zawiera około 4,5% laktozy, mleko owcze – ok. 5%, a mleko ludzkie – 7%. Laktoza jest dwucukrem (disacharydem), którego cząsteczki składają się z połączonych reszt cukrów prostych (monosacharydów) - glukozy i galaktozy. Glukoza to najważniejszy cukier prosty w naszej diecie, a galaktoza to cukier występujący tylko w mleku, co także jest zaszyfrowane w jej nazwie, tym razem pochodzącej z języka greckiego. „Mleko” po grecku to „gala”(jak w „galaktyce”, czyli „drodze mlecznej”).
Trawienie laktozy – kluczowa rola laktazy
Owe cukry proste są przyswajane w jelicie cienkim, ale zanim to się stanie, laktoza musi zostać strawiona, czyli rozbita na glukozę i galaktozę. Całe cząsteczki laktozy nie są wchłaniane, a ich trawieniem zajmuje się specjalny enzym – laktaza. Laktaza jest wytwarzana w jelitach młodych ssaków, a z upływem czasu, kiedy młode zwierzę lub dziecko przestaje ssać mleko, produkcja laktazy stopniowo zanika. W rejonach świata z długą historią hodowli bydła, duża część populacji wytwarza laktazę nawet w wieku dorosłym. Jest to przykład ewolucji – dostosowania do wykorzystania nowego, bogatego źródła pokarmu, jakim było mleko zwierząt.
Kiedy w jelicie cienkim nie ma laktazy, albo jej aktywność jest bardzo mała, laktoza nie jest trawiona, i nie może być też wchłaniana – pamiętajmy, że dwucukry nie są przyswajane w jelicie cienkim. Zwiększa się ciśnienie osmotyczne treści jelita, co powoduje zatrzymywanie w nim wody. Kiedy niestawiona laktoza zostanie przemieszczona do jelita grubego, wtedy bytujące tam bakterie rozkładają ją w procesie fermentacji, przy czym wydziela się sporo gazów – wodoru, dwutlenku węgla i innych.
Objawy nietolerancji laktozy
Kiedy już wiemy, co się dzieje, kiedy w jelicie cienkim pojawi się niestrawiona laktoza, łatwo zrozumieć, jakie objawy mogą się pojawić po spożyciu mleka u osób, które nie trawią cukru mlecznego. Następstwem gromadzenia wody w jelicie może być ból brzucha i biegunki, a skutkiem fermentacji są wzdęcia, gazy i bóle. Objawy te są tym silniejsze, im większa jest ilość niestrawionej laktozy.
Dolegliwości pojawiają się zwykle około 0,5-3 h po spożyciu posiłku zawierającego laktozę, czyli wtedy, kiedy pokarm dotrze do jelita cienkiego i grubego. Objawy nietolerancji laktozy są niespecyficzne i mogą być pomylone z innymi przypadłościami, dlatego jeśli podejrzewasz u siebie lub swojego dziecka nietolerancję laktozy, zgłoś się do lekarza, który skieruje cię na odpowiednie testy. Nietolerancję laktozy diagnozuje się najczęściej metodą eliminacji i prowokacji pokarmowej w kontrolowanych warunkach. Czasem stosuje się też tzw. wodorowy test oddechowy – wykrywa on zwiększoną zawartość wodoru, gazu będącego produktem fermentacji laktozy w jelicie grubym.
Jakie są przyczyny nietolerancji laktozy?
Przyczyny hipolaktazji i nietolerancji laktozy są różne. Najczęściej jest to tzw. pierwotny niedobór laktazy, czyli naturalny proces zanikania aktywności laktazy z wiekiem. Najczęściej ujawnia się w wieku młodzieńczym lub dorosłym i pogłębia się z upływem czasu. Czasem występuje wtórny niedobór laktazy, związany z uszkodzeniem nabłonka jelita cienkiego. Wtórny – to znaczy spowodowany dodatkowymi czynnikami u dzieci lub osób dorosłych, które normalnie wytwarzają laktazę i trawią mleko. Te czynniki to na przykład zakażenia przewodu pokarmowego, biegunki bakteryjne lub wirusowe lub stany zapalne jelit (np. choroba Leśniowskiego-Crohna).
W takich przypadkach, po wyleczeniu zakażenia lub stanu zapalnego nabłonek jelita się regeneruje, a możliwość trawienia laktozy zwykle jest przywrócona. Trzecią przyczyną nietolerancji laktozy jest wrodzony niedobór laktazy, czyli całkowity lub prawie całkowity brak tego enzymu już od urodzenia. Jest cecha uwarunkowana genetycznie i występująca skrajnie rzadko – raz na miliony urodzeń. Noworodki takie trzeba od samego początku karmić preparatem mlekozastępczym bez laktozy.
Czy nietolerancja laktozy jest tym samym, co alergia na mleko?
Nie, to dwie zupełnie różne sprawy. Nietolerancja laktozy (czasem zwana potocznie, ale nieprawidłowo „uczuleniem na laktozę”) to dolegliwości trawienne wynikające z niemożności strawienia cukru mlecznego w jelicie cienkim.
Alergia na mleko to nadmierna reakcja immunologiczna organizmu, najczęściej powodowana przez białka mleka – kazeinę lub białka serwatkowe.
Objawy alergii na mleko występują najczęściej u dzieci i bywają różne – od dolegliwości ze strony układu pokarmowego, po wysypkę na skórze i trudności z oddychaniem. Te dwa zaburzenia nie wykluczają się wzajemnie, ale alergia na mleko wcale nie musi występować jednocześnie z nietolerancją laktozy.
Czy przy nietolerancji laktozy trzeba przestrzegać specjalnej diety?
Tak. Przy nietolerancji laktozy należy unikać tego cukru, aby uchronić się przed występowaniem bólu brzucha, biegunek i wzdęć. Należy pamiętać, że laktoza występuje nie tylko w mleku i nabiale – jest często dodawana do ciast, deserów, dań gotowych, a także leków, jako substancja wypełniająca w tabletkach, dlatego często trudno zupełnie uniknąć jej spożywania w diecie. Jednak nie zawsze istnieje taka konieczność. Czasem wystarczy ograniczyć ilość laktozy i właściwie układać posiłki, aby uzyskać poprawę – to dobra wiadomość dla tych, którzy lubią nabiał i nie wyobrażają sobie całkowitej rezygnacji z produktów mlecznych. Oczywiście, czasem nietolerancja laktozy jest bardzo nasilona i należy całkowicie wykluczyć ją z diety. Aby to ustalić, należy zasięgnąć porady lekarza, który wykona testy, postawi diagnozę i zaleci najlepszy sposób postępowania.
Mleko jogurtowi nierówne
Warto wiedzieć, że nie wszystkie produkty zawierające laktozę powodują objawy nietolerancji w tym samym stopniu. Najgorzej tolerowane jest słodkie mleko. Nieco lepiej – jogurty, kefiry i inne fermentowane produkty mleczne. Bakterie mlekowe częściowo rozkładają laktozę w czasie fermentacji, a ich enzymy mogą działać jeszcze krótko po spożyciu, stąd lepsza tolerancja mleka zsiadłego lub kefiru w stosunku do mleka słodkiego. Sery zazwyczaj są tolerowane nieźle, ponieważ zawierają mniej laktozy, niż słodkie mleko. Sery białe zawierają jej zwykle 2-3%, a sery tłuste – żółte i pleśniowe zawierają bardzo mało laktozy – około 0,1%.
Produkty mleczne bez laktozy - roślinne zamienniki nabiału
Jeśli mocno nie tolerujesz laktozy, ale bardzo lubisz mleko i nabiał, możesz wybrać tzw. mleko lub produkty mleczne bez laktozy. Jak otrzymuje się mleko bez laktozy? Bardzo łatwo – dodaje się do niego laktazę, uzyskiwaną z odpowiednio wyselekcjonowanych szczepów bakterii lub grzybów (np. drożdży). W krótkim czasie enzym ten rozkłada laktozę na cukry proste i dzięki temu nasze jelita nie muszą już tego robić. Co ciekawe, produkty mleczne bez laktozy są zwykle słodsze, niż ich „zwyczajne” wersje. Dzieje się tak dlatego, że laktoza sama w sobie jest bardzo mało słodka. Pijąc mleko, w którym laktoza została rozłożona na cukry proste, czujemy słodki smak glukozy i galaktozy, produktów trawienia laktozy. Obydwa te cukry są znacznie słodsze, niż laktoza.
Osoby, które wolą całkowicie zrezygnować z produktów mlecznych, mogą wybrać różne zamienniki roślinne, np. mleko sojowe, tofu itp. Fani mleka do kawy nie muszą się martwić o brak dodatku do ich ulubionego napoju - na rynku z roku na rok coraz popularniejsze stają się rozmaite napoje roślinne np. mleko owsiane czy mleko migdałowe. Można testować i znaleźć smaki, które najbardziej nam odpowiadają i w najlepszy sposób zastępują tradycyjne mleko krowie. Należy pamiętać, aby jeść także inne produkty, które są bogatymi źródłami białka, wapnia i witaminy D3 – składników pokarmowym występujących w nabiale. Aby ułatwić sobie ułożenie diety bez laktozy, warto sięgnąć po rozmaite poradniki i książki kucharskie dla osób na diecie eliminacyjnej. Świadomość nietolerancji pokarmowych i zróżnicowanych potrzeb żywieniowych rośnie, dlatego oferta takich książek stale się rozszerza.
Laktaza w kapsułkach – sposób na suplementację enzymu
Problemy trawienne wynikające z niedoboru laktazy można obejść, przyjmując ten enzym w kapsułkach lub tabletkach. Na rynku jest wiele suplementów diety zawierających laktazę pochodzenia mikrobiologicznego. Taki preparat może być przydatny wtedy, kiedy nie ma możliwości wyboru opcji „bez laktozy” (np. w restauracji), kiedy ktoś nie lubi smaku mleka bezlaktozowego lub dla osób przyjmujących leki, które jako wypełniacz tabletki zawierają laktozę. Kapsułkę z laktazą należy przyjąć przed posiłkiem lub w trakcie posiłku zawierającego laktozę. W przewodzie pokarmowym laktaza rozłoży większość spożytej laktozy, co zwykle pozwala uniknąć dolegliwości lub znacznie je złagodzić.
Więcej podobnych tekstów znajdziesz na Empik Pasje w dziale Poradniki
Zdjęcie okładkowe: źródło: shutterstock.com
Komentarze (0)