Jakie są grupy krwi? Sprawdzanie, badania, dziedziczenie grupy krwi

Od dawna wiadomo, że nie każdemu można przetoczyć krew od danego dawcy. Między dawcą i biorcą musi wystąpić tzw. zgodność grup krwi. Jak określa się grupy krwi? Co oznacza zgodność serologiczna lub konflikt serologiczny? Jak dziedziczy się grupy krwi i czy można na ich podstawie ustalić ojcostwo?

Autorka: Dr n. farm. Maria Kasprzak

Skąd wiemy, że ludzie mają różne grupy krwi?

Kiedy w medycynie narodził się pomysł, że niektórym chorym można pomóc przetaczając krew od zdrowych ludzi, okazało się, że czasami kończy się to tragicznie – następuje „ścięcie” krwi u chorego i powstanie zatorów. Z początku nie wiedziano, dlaczego tak się dzieje. Dlaczego krew jednego dawcy może u danego biorcy wywołać chorobę, a innemu pomóc bez żadnych skutków ubocznych? To zjawisko powtarzało się w sposób regularny i zauważono, że są osoby, które dobrze reagują na krew od konkretnej grupy dawców, a inni potrzebują krwi od kogoś innego. Właśnie w ten sposób odkryto grupy krwi i nauczono się je rozróżniać. Obecnie wiemy, że grupy krwi mają ścisły związek z obecnością tzw. antygenów na powierzchni krwinek czerwonych. Układ odpornościowy reaguje na obce antygeny, wytwarzając przeciwciała, które je niszczą. Największe znaczenie mają antygeny w układzie AB0, a także antygen D, zwany czynnikiem Rh.

Jakie są grupy krwi? Układ AB0

Antygeny to takie cząsteczki (najczęściej białka lub glikoproteiny), które są rozpoznawane przez układ odpornościowy. Każdy organizm „uczy się”, które antygeny są jego własne, a które obce. Przeciwko obcym wytwarzane są przeciwciała, które przyłączają się do nich i je niszczą. Układ immunologiczny rozpoznaje takie połączenie antygen-przeciwciało i na różne sposoby usuwa jego pozostałości – np. białe krwinki pochłaniają je i rozkładają. Wiąże się to z reakcją zapalną, która jest sygnałem dla układu odpornościowego, że w danym miejscu pojawił się obcy antygen. Na powierzchni krwinek czerwonych, czyli erytrocytów, mogą występować dwa rodzaje antygenów – A i B, czasami osobno, czasami równocześnie. Jeśli ktoś ma na swoich erytrocytach tylko antygeny A, mówimy, że ma grupę krwi A. Organizm rozpoznaje ją jako swoją i wytwarza przeciwciała przeciw antygenom B. Z kolei osoba z grupą krwi B będzie miała przeciwciała przeciw antygenom A. Jeżeli ktoś ma zarówno antygeny A, jak i B, to jego układ odpornościowy uznaje obydwa antygeny za swoje i nie produkuje przeciwciał przeciwko żadnemu z nich. Najrzadziej zdarzają się ludzie, którzy na swoich krwinkach nie mają żadnego z tych antygenów. Mówimy więc, że mają grupę krwi „zero”. Ich organizmy uważają za obce zarówno antygeny A, jak i B, dlatego produkują przeciwciała anty-A i anty-B.

Grupy krwi układu D, czyli czynnik Rh

Innym antygenem wpływającym na zgodność grup krwi jest tzw. czynnik Rh, który jest niezależny od grup AB0. Nazwa pochodzi od małp rezusów (ang. rhesus monkey), u których po raz pierwszy wykryto ten antygen. Osoby, które go mają na powierzchni krwinek, określa się jako „Rh+” lub „RhD”, a te, które go nie mają, jako „Rh-”. Jeśli ktoś ma grupę Rh+, jego organizm nie wytwarza przeciwciał anty-Rh (czasem zwane anty-D), natomiast jeśli u kogoś z grupą Rh- dojdzie do kontaktu z krwinkami Rh+, to wtedy układ odpornościowy wytworzy przeciwciała anty-Rh, które będą niszczyć krwinki Rh+. Czynnik Rh dziedziczy się niezależnie od grup AB0, dlatego każda z grup krwi: A, B, AB i 0 może współwystępować z grupą Rh+ lub Rh-. Osoby z grupą Rh+ stanowią większość populacji – około 85%.

Co to jest niezgodność grup krwi?

Co się stanie, jeśli zmiesza się np. krew grupy A z krwią grupy B? W krwi grupy A są przeciwciała anty-B, które przyłączą się do krwinek grupy B i skleją je. I odwrotnie – przeciwciała anty-A przyłączą się do krwinek grupy B. Następuje wtedy tzw. hemaglutynacja - to znaczy, że krwinki zlepiają się ze sobą tworząc grudki. Jeśli stanie się to w żyłach pacjenta, może skończyć się tragicznie – zatorami, niedotlenieniem i śmiercią. Jeśli jednak pacjentowi z grupą krwi A przetoczymy krew grupy A, nic takiego się nie stanie. Podobnie, jeśli damy mu krew grupy 0, ponieważ nie ma tam na krwinkach żadnych antygenów układu AB0. Mówimy, że osoba z grupą krwi 0 to „uniwersalny dawca”. Z kolei osoba z grupą krwi AB to „uniwersalny biorca”, ponieważ może przyjmować krew grupy A i B – jej organizm uważa za własne obydwa antygeny. Oczywiście, może także otrzymywać krew grupy zero. Czynnik Rh także musi być uwzględniany przy wyborze dawcy dla danego pacjenta – osobom Rh+ można przetaczać zarówno krew Rh+ i Rh-, ale osobom Rh- można dawać tylko krew Rh-.

Pełny opis grupy krwi musi więc zawierać oznaczenie antygenów układu AB0 oraz czynnika Rh. I tak grupa „AB Rh+” oznacza osobę z grupą krwi AB i obecnym czynnikiem Rh. Analogicznie określa się np. grupę „A Rh+”, „B Rh-”, „0 Rh+” czy „0 Rh-”. Krew grupy „0 Rh-” można więc przetaczać każdemu, a osoby posiadające taką grupę są bardzo cennymi krwiodawcami. Z kolei osoby z grupą krwi AB Rh+ są najlepszymi, „uniwersalnymi” biorcami – to dobrze dla nich, biorąc pod uwagę, że grupa AB występuje najrzadziej.

Najrzadsza grupa krwi i najczęstsza grupa krwi

Najrzadszą grupą krwi w polskiej populacji jest grupa AB – to łącznie około 8% populacji (1% to grupa AB Rh-, a 7% to AB Rh+). Najczęściej występują grupy krwi A Rh+ i 0 Rh+ - każda z nich u ponad 30% populacji, grupę B Rh+ ma około 15% Polaków. Grupy krwi A Rh-, B Rh- i 0 Rh- ma od 2 do 6% procent populacji ludzi w Polsce.

Badania grupy krwi - jak sprawdza się grupę krwi?

Jak sprawdzić grupę krwi? Bardzo prosto. Obecnie dostępne są komercyjne testy do badania grup krwi z odczynnikami, które zawierają antygeny A, B i Rh oraz przeciwciała anty-A, anty-B i anty-Rh (anty-D). Pobiera się więc próbkę krwi, dzieli na kilka porcji i do każdej dodaje poszczególne odczynniki. Potem sprawdza się, w których próbkach doszło do hemaglutynacji, co widać gołym okiem po utworzeniu „grudek”. Po tym rozpoznaje się, jakie antygeny występują w danej próbce i jaka jest grupa krwi badanej osoby. Poza układem AB0 i Rh istnieją jeszcze inne antygeny krwinek, które mogą powodować reakcję immunologiczną, dlatego niezależnie od testu w laboratorium, przed transfuzją robi się jeszcze dodatkowy test na miejscu, aby wykluczyć wszelkie ryzyko niezgodności. Miesza się w probówce odrobinę krwi pacjenta z krwią, którą właśnie ma się przetoczyć. Jeśli wszystko jest w porządku i nie następuje hemaglutynacja, można bezpiecznie przetoczyć daną porcję krwi.

Grupy krwi a dziecko – czynnik Rh i konflikt serologiczny w ciąży

Czynnik Rh ma duże znaczenie zdrowotne podczas ciąży. Jeśli kobieta ma grupę krwi Rh- i zajdzie w ciążę, a płód ma grupę Rh+ po ojcu, to z początku nic się nie dzieje. Jeśli jednak dojdzie do kontaktu krwi płodu z krwią matki (np. przy porodzie), to organizm kobiety wytworzy przeciwciała anty-Rh. Przy drugiej ciąży, jeśli płód znowu ma grupę krwi Rh+, matczyne przeciwciała przenikają przez łożysko i mogą niszczyć krwinki płodu. Taka sytuacja to tzw. „konflikt serologiczny”, który jest bardzo groźny dla płodu i może prowadzić nawet do poronienia. Dlatego kobiety w ciąży mają badaną grupę krwi, a jeśli okaże się, że dana kobieta nie ma czynnika Rh, to przy porodzie podaje się jej specjalną surowicę, która ma zapobiec wytwarzaniu przeciwciał anty-Rh i przyszłemu konfliktowi serologicznemu.

Dziedziczenie grup krwi

Jak dziedziczy się grupy krwi AB0? Czy to prawda, że na podstawie grupy krwi można ustalić ojcostwo? Właściwie nie, ale czasami można ojcostwo wykluczyć. Zaraz wyjaśnimy dlaczego. Każde białko kodowane jest przez gen, tak też jest w przypadku antygenów AB0 oraz czynnika Rh. Każdy człowiek ma dwie kopie każdego genu, nazywane allelami, jeden od matki, drugi od ojca. Gen, który koduje antygeny grupy krwi może mieć trzy wersje – (współ)dominujące A i B, lub recesywną, czyli taką, która nie koduje funkcjonującego białka – wtedy mówimy o allelu 0. Wyobraźmy sobie sytuację, że ktoś ma dwie kopie wersji B, czyli dwa allele B. Jego organizm wytwarza wtedy tylko antygen B i ta osoba ma grupę krwi B. Jeśli ktoś ma allel B i allel „zero”, to organizm też wytwarza antygen B z aktywnej kopii, a kopia „zero” nie wpływa na ten proces. Mówimy, że gen recesywny to taki, który „siedzi cicho”, jeśli występuje razem z dominującym. Jeśli ktoś ma allel A i allel B, to będzie wytwarzać obydwa antygeny, co objawi się grupą krwi AB. Grupa krwi 0 jest możliwa tylko wtedy, kiedy u kogoś wystąpią dwa recesywne allele 0.

Po kim dziecko dziedziczy grupę krwi? Oto przykłady możliwości dziedziczenia grup krwi:

Jeśli matka ma grupę krwi 0, a ojciec A, to dziecko może mieć grupę A lub 0, zależnie od tego, czy ojciec ma dwie kopie genu A, czy jedną A i jedną 0 (matka ma na pewno dwie kopie 0). Jeżeli dziecko ma grupę krwi B lub AB, można wykluczyć ojcostwo.
Jeśli matka i ojciec mają grupę krwi AB, to dziecko może mieć grupę A, B lub AB, ale nie 0. Jeśli ma grupę 0, to można wykluczyć ojcostwo.
Jeśli obydwoje rodzice mają grupę zero, to dziecko może mieć tylko grupę zero. Wszystkie inne grupy świadczą o tym, że ojcem jest ktoś inny, niż ten badany.

Jeśli wiemy, jakie kombinacje alleli są możliwe u rodziców i dziecka mających konkretne grupy krwi, czasami można uzyskać pewne informacje na temat potencjalnego ojcostwa – takie „krzyżówki” często ćwiczy się w szkole, przy okazji lekcji biologii i tematów dziedziczenia. Jest to jednak metoda, która ma wiele ograniczeń, ponieważ w niektórych przypadkach można ojcostwo wykluczyć, ale nie da się go potwierdzić – przecież jeśli inny „podejrzany” będzie miał tę samą grupę krwi, wynik może wskazywać na obydwu. Dlatego obecnie stosuje się o wiele pewniejsze testy genetyczne.