Czystek – dlaczego jest taki zdrowy?

Czystek – jedna nazwa, wiele gatunków

Czystkowate to rodzina roślin, do której należą np. rodzaj czystek i posłonek. Są to wieloletnie, niezbyt duże krzewy, pięknie kwitnące i uprawiane jako rośliny ozdobne. Dzięki kolorowym kwiatom, czystek nazywany jest czasem „różą skalną”. Do rodzaju czystek (łac. Cistus) należy wiele gatunków, rozpowszechnionych szczególnie w obszarze basenu Morza Śródziemnego i w Azji zachodniej (np. w Grecji, Albanii, Turcji itd.) - i tu napotykamy pierwszą komplikację z określeniem tej rośliny. Gatunki czystka są różne, czasem tworzą krzyżówki i mieszańce międzygatunkowe, dlatego bywa, że nie wiadomo, o jakiej konkretnie roślinie mówimy jako o „czystku” wykorzystywanym w ziołolecznictwie lub użytym w konkretnym preparacie ziołowym.

Najczęściej uprawia się i pozyskuje czystek siwy (Cistus incanus) lub czystek kreteński albo szary (Cistus creticus), z których robi się napary. Niektóre książki o ziołach podają, że to jeden gatunek, lub że czystek kreteński jest podgatunkiem czystka siwego. Można też znaleźć informacje, że Cistus incanus jest mieszańcem innych gatunków: C. albidus i C. crispus. Czystek ladanowy (Cistus ladanifer) jest surowcem do pozyskiwania ladanum – aromatycznej żywicy i olejku eterycznego. Istnieją też inne gatunki czystka, co wprowadza trochę zamieszania, ponieważ gatunki i odmiany różnią się między sobą zawartością i udziałem różnych związków chemicznych, w tym polifenoli. Różnice mogą też występować zależnie od kraju pochodzenia, miejsca uprawy, warunków środowiska itp. Kupując preparat z czystkiem najlepiej upewnić się o jaki konkretnie gatunek chodzi i czy  preparat ten jest standaryzowany pod względem np. zawartości przeciwutleniaczy.

Czystek w medycynie ludowej – historyczne zastosowania czystka

Ziele czystka (głównie liście, czasem gałązki) były od wieków wykorzystywane w tradycyjnym ziołolecznictwie, głównie w krajach śródziemnomorskich. Napary stosowano np. przy przeziębieniach i stanach zapalnych dróg oddechowych, a także przy nieżytach układu pokarmowego. Labdanum, czyli żywicę z czystka i olejek eteryczny stosowano np. na skórę, do opatrunków, ale także przy przeziębieniach i nieżytach. Obecnie czystek znów zyskuje popularność w ziołolecznictwie. Przypisuje się mu działanie wzmacniające odporność, przeciwdrobnoustrojowe, przeciwzapalne, przeciwutleniające.

Jednak nie wszystkie te właściwości znajdują  potwierdzenie w badaniach naukowych, poza tym właściwości wyciągów czy naparów z czystka zbadane na zwierzętach lub liniach komórkowych nie można przekładać bezpośrednio na działanie na organizm ludzki. Dlatego należy zachować rozsądek i nie traktować czystka jako panaceum, czyli „lekarstwa na wszystko”.

Na co pomaga czystek?

Pomimo długiej historii stosowania w medycynie ludowej, czystek jest stosunkowo słabo zbadaną rośliną leczniczą. Wiadomo, że charakteryzuje się wysoką zawartością przeciwutleniaczy (antyoksydantów), w skład których wchodzą polifenole: flawonoidy (np. rutyna, kwercetyna, mirycetyna i inne), katechiny, antocyjany itd. Związki te neutralizują reaktywne formy tlenu, zmiatają wolne rodniki i mogą wiązać (chelatować) jony metali. Jak te właściwości przekładają się na korzyści zdrowotne np. z picia herbatki z czystka?

W 2009 i 2010 roku grupa badaczy z Niemiec przeprowadziła badanie nad działaniem wyciągu z czystka na objawy przeziębienia w porównaniu do placebo lub do wyciągu z zielonej herbaty. Okazało się, że u chorych przyjmujących czystek objawy ustępowały szybciej, niż u przyjmujących placebo lub wyciąg z herbaty. Nie są to duże badania, więc trudno wyciągać z nich jednoznaczne wnioski, jednak sugerują, że stosowanie czystka może wspomagać organizm przy infekcjach i przeziębieniach.

 Istnieje polskie badanie z 2019 roku, w którym naukowcy z Gdańska badali grupę 24 zdrowych ochotników, którzy przez 12 tygodni pili codziennie napar z czystka. Po tym czasie okazało się, że u badanych zmniejszył się poziom „złego” cholesterolu LDL, a zwiększył poziom „dobrego” – HDL. Zmniejszyło się też stężenie aldehydu malonowego (MDA, ang. malondialdehyde), który jest produktem peroksydacji (utleniania) lipidów. Badanie to jest także małe i nie daje pewnych wniosków, jednak potwierdza przeciwutleniające właściwości czystka.

Czystek na zęby i skórę

Preparaty zawierające polifenole mogą obniżać przyleganie bakterii do szkliwa zębów. Podobne działanie ma napar z czystka, stosowany do płukania jamy ustnej – w jednym z badań wykazano, że spowalnia powstawanie płytki nazębnej. Dzięki dużej zawartości antyoksydantów i substancji aromatycznych, wyciągi z czystka Cistus incanus i Cistus ladanifer mają także zastosowanie w kosmetologii. Jak inne przeciwutleniacze, mogą działać ochronnie na skórę i spowalniać oznaki starzenia, a także chronić przed przebarwieniami i łagodzić stany zapalne. Na rynku dostępne są różne kosmetyki zawierające wyciągi z czystka: hydrolaty, kremy, mleczka, płyny micelarne, odżywki itp.

Jak przyjmować czystek?

Najczęściej stosowaną formą preparatów ziołowych z czystka jest susz z liści lub gałązek do zaparzania, „sypany”, czyli luzem lub w torebkach. Należy przygotowywać go według instrukcji producenta. Napar można pić, używać do płukania ust lub gardła, przemywania skóry twarzy itp. Dla osób, które nie lubią parzyć ziół lub nie lubią smaku czystka, dostępne są wyciągi ziołowe w kapsułkach lub tabletkach. Takie preparaty należy przyjmować zgodnie z zaleceniem producenta i nie przekraczać zalecanej dziennej dawki.

Czystek nie dla każdego – kiedy nie należy przyjmować czystka?

Jak wszystkie zioła, czystek nie nadaje się dla każdego. Kiedy należy zachować ostrożność i zrezygnować z czystka lub ograniczyć jego spożycie?

Po pierwsze – kiedy jesteś chory/chora i przyjmujesz jakiekolwiek leki. Zawsze zapytaj lekarza, czy czystek nie wejdzie w interakcje z lekami, które przyjmujesz i nie wpłynie na ich skuteczność lub działania niepożądane. Jest to ważne szczególnie w przypadku nowotworów i chemioterapii lub radioterapii. Silne przeciwutleniacze (np. z czystka lub zielonej herbaty) mogą zmieniać, a nawet osłabiać działanie leków przeciwnowotworowych. Pamiętaj, nigdy nie rezygnuj z terapii zapisanej przez lekarza na rzecz samoleczenia ziołami, możesz w ten sposób bardzo sobie zaszkodzić!

Po drugie – uważaj, jeśli przyjmujesz leki lub suplementy zawierające żelazo, miedź, cynk lub inne mikroelementy. Polifenole wiążą jony metali i utrudniają ich wchłanianie (podobne działanie ma herbata). Aby więc nie dopuścić do powstania niedoborów np. żelaza, nie popijaj czystkiem tabletek ani posiłków. Po trzecie – nie zażywaj czystka, jeśli masz na niego uczulenie. Jeżeli dopiero zaczynasz pić lub łykać czystek, obserwuj bacznie swój organizm i jeśli zauważysz niepokojące objawy, odstaw przyjmowany produkt i skontaktuj się z lekarzem.

Więcej podobnych artykułów znajdziesz na Empik Pasje w dziale Poradniki. 

Zdjęcie okładkowe: źródło: shutterstock.com

Bibliografia

1. Paweł Kubica, Halina Ekiert, Radosław J. Ekiert, Agnieszka Szopa, Gatunki rodzaju Cistus sp. – taksonomia, występowanie, skład chemiczny, aplikacje terapeutyczne i badania biotechnologiczne, Postępy Fitoterapii 3/2016, s. 179-188
2. Joanna Newerli-Guz, Magdalena Erdman, Ocena wybranych wyróżników jakościowych czystka (róży skalnej) Cistus incanus L., Probl. Hig. Epidemiol. 2015, 96(3): 693-696
3. Kalus U, Grigorov A, Kadecki O, Jansen JP, Kiesewetter H, Radtke H. Cistus incanus (CYSTUS052) for treating patients with infection of the upper respiratory tract. A prospective, randomised, placebo-controlled clinical study. Antiviral Res. 2009 Dec;84(3):267-71. doi: 10.1016/j.antiviral.2009.10.001. Epub 2009 Oct 12. PMID: 19828122.
4. Kalus U, Kiesewetter H, Radtke H. Effect of CYSTUS052 and green tea on subjective symptoms in patients with infection of the upper respiratory tract. Phytother Res. 2010 Jan;24(1):96-100. doi: 10.1002/ptr.2876. PMID: 19444821.
5. Kuchta A, Konopacka A, Waleron K, Viapiana A, Wesołowski M, Dąbkowski K, Ćwiklińska A, Mickiewicz A, Śledzińska A, Wieczorek E, Gliwińska A, Kortas-Stempak B, Jankowski M. The effect of Cistus incanus herbal tea supplementation on oxidative stress markers and lipid profile in healthy adults. Cardiol J. 2019 Mar 26. doi: 10.5603/CJ.a2019.0028. Epub ahead of print. PMID: 30912576.
6. Hannig C, Spitzmüller B, Al-Ahmad A, Hannig M. Effects of Cistus-tea on bacterial colonization and enzyme activities of the in situ pellicle. J Dent. 2008 Jul;36(7):540-5. doi: 10.1016/j.jdent.2008.04.002. Epub 2008 May 12. PMID: 18468764.