15 grudnia 2021

Czym jest stres i jak wpływa na nasze zdrowie?

Wszystkie żywe organizmy mają zdolność radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Nasze ciała dysponują szeregiem adaptacji hormonalnych, biochemicznych i behawioralnych, które sprawiają, że organizm bez uszczerbku wraca do równowagi po trudnej sytuacji. Jednak kiedy stres jest zbyt silny lub trwa zbyt długo, te zdolności adaptacyjne mogą się wyczerpać, a coraz bardziej zmęczony organizm zaczyna podupadać na zdrowiu. Jakie są najczęstsze przyczyny stresu? Jakie mogą być skutki zdrowotne silnego lub przewlekłego stresu fizycznego i psychicznego?

Autorka: Dr n. farm. Maria Kasprzak

Homeostaza i stres, czyli kruchy stan równowagi

Czym w zasadzie jest stres? To słowo słyszymy bardzo często, szczególnie w kontekście trudnych sytuacji życiowych, kłopotów rodzinnych lub lęku o przyszłość. Intuicyjnie czujemy, że stres (od ang. stress, czyli nacisk, naprężenie) to stan, w którym organizm czuje napięcie i wchodzi w stan pobudzenia, aby sprostać wysiłkowi poradzenia sobie w danych okolicznościach. Czynniki wywołujące stres są rozmaite – to wszystko, co wytrąca nas ze stanu równowagi i optymalnego funkcjonowania, fizycznego i psychicznego. Stres może być spowodowany przez głód, niewyspanie, przemarznięcie lub przegrzanie, chorobę lub zatrucie, ale także przez sytuację zagrożenia, konfliktu, poczucia bezradności lub przez okoliczności, w których stojące przed nami wymagania są wysokie w stosunku do naszych możliwości. Z tego ogólnego opisu widać, że stres w różnym nasileniu towarzyszy nam codziennie i tak było od najdawniejszych czasów. Problemy zaczynają się wtedy, kiedy stres jest zbyt silny lub trwa zbyt długo w stosunku do możliwości adaptacyjnych organizmu. Szczególnie przewlekły (chroniczny) stres może być szkodliwy dla zdrowia, ponieważ systematycznie wyczerpuje siły, a pozorne „przyzwyczajenie” do tego stanu często powoduje, że wiele osób lekceważy tez stan i nie robi nic, aby cokolwiek zmienić.

Jak organizm ludzki reaguje na stres?

Sytuacja stresowa wywołuje w organizmie szereg reakcji, które mają zmobilizować go dużego wysiłku. Czasem, nawiązując do sytuacji spotykanych w naturze, mówi się, że jest to reakcja na zagrożenie, przygotowująca organizm do walki lub ucieczki (ang. fight or flight). W pierwszej fazie stresu współczulny układ nerwowy pobudza nadnercza do wydzielania adrenaliny, czyli jednego z najważniejszych hormonów stresu. Od adrenaliny gwałtowanie podnosi się ciśnienie krwi, tętno i poziom glukozy, przyspiesza oddech – wszystko to po to, aby mózg i mięśnie szybko dostały zwiększoną porcję energii i tlenu. Dzięki temu organizm może skutecznie bronić się lub szybko uciekać. Zmniejsza się także wrażliwość na ból, a mózg jest skoncentrowany na danym zagrożeniu i nie poświęca wiele uwagi innym okolicznościom.

Jeśli sytuacja szybko nie wróci do normy, uruchamia się druga część mechanizmu odpowiedzi na stres. Bierze w niej udział tzw. oś podwzgórze-przysadka-nadnercza (oś HPA), czyli biochemiczne połączenie między tymi narządami. Podwzgórze i przysadka mózgowa to struktury z mózgu, które wysyłają hormonalne sygnały (kortykoliberynę i kortykotropinę) do kory nadnerczy, które z kolei wydzielają kortyzol, hormon steroidowy zwany „hormonem stresu”. Kortyzol nie działa tak gwałtownie jak adrenalina, jednak również powoduje podwyższenie ciśnienia i poziomu cukru we krwi, przyspiesza uwalnianie aminokwasów z białek mięśni i przyspiesza spalanie tłuszczu, czyli również powoduje uruchomienie rezerw energetycznych organizmu, niezbędnych do poradzenia sobie z zagrożeniem. Ogranicza także reakcje zapalne, czyli siłę odpowiedzi immunologicznej.

Jak stres wpływa na organizm? Skutki przewlekłego stresu

Jak widać, hormony stresu na krótką metę działają korzystnie, bo pozwalają lepiej wykorzystać rezerwy energetyczne potrzebne do walki lub ucieczki, a także wspomagają skupienie na zagrożeniu i ograniczenie innych, mniej ważnych w tym momencie spraw. Jeśli dzięki temu zagrożenie zostanie zażegnane lub problem skutecznie rozwiązany, możemy odetchnąć z ulgą, wszystko wraca do normy i ciało i umysł znów zaczynają funkcjonować normalnie. Jeśli jednak stres nie mija, to organizm wciąż jest w stanie podwyższonej gotowości. To powoduje stopniowe wyczerpywanie się rezerw energetycznych i postępujące osłabienie.

Przewlekły, wysoki poziom kortyzolu powoduje:

wzrost poziomu cukru i zmniejszoną tolerancję glukozy, na dłuższą metę może więc sprzyjać rozwojowi insulinooporności i cukrzycy typu 2. U diabetyków stres może powodować zaostrzenie choroby.
Stan ciągłego pobudzenia sprawia, że organizmowi brakuje energii i wciąż jest głodny. Oprócz zaburzeń apetytu kortyzol powoduje też zmianę rozmieszczenia tkanki tłuszczowej – zaczyna ona odkładać się w pasie, co może doprowadzić do otyłości brzusznej.
Jednocześnie utrzymuje się wysokie ciśnienie krwi, osłabia się układ odpornościowy, który gorzej walczy z infekcjami lub pojawiającymi się komórkami nowotworowymi.
Wysoki, długotrwały poziom kortyzolu wpływa też niekorzystnie na pracę tarczycy, stan skóry, równowagę hormonów płciowych i pracę układu nerwowego.
Współczulny układ nerwowy i hormony stresu powodują także pobudzenie przewodu pokarmowego, dlatego gwałtowny stres może spowodować ból brzucha, wymioty lub biegunkę, a na dłuższą metę – rozregulowanie pracy jelit.

Wpływ chronicznego stresu na zdrowie - choroby psychosomatyczne

Długotrwały stres i podwyższony poziom hormonów stresu może więc prowadzić nie tylko to gorszego samopoczucia, ale sprzyja też rozwojowi wielu chorób. Do chorób powiązanych ze stresem należy wiele z tzw. chorób cywilizacyjnych, w tym nadciśnienie tętnicze, choroby układu krążenia, insulinooporność i cukrzyca typu 2, otyłość brzuszna, niektóre nowotwory, ale także osłabienie odporności, choroby tarczycy, a nawet choroby skóry. Cierpi również psychika. Przeciążony mózg coraz gorzej sobie radzi, zwiększa się ryzyko zaburzeń lękowych, depresji, a u osób podatnych – nawet chorób psychicznych. Często pojawia się rozchwianie emocjonalne, drażliwość, płaczliwość, z błahego powodu „puszczają nam nerwy”. Stres powoduje też kłopoty z zasypianiem i zaburzenia snu. Przewlekły stres wpływa na wszystkie funkcje organizmu, a im dłużej i mocniej taki stan się utrzymuje, tym większe ryzyko poważnych konsekwencji.

Jakie są przyczyny chronicznego stresu? Najczęstsze sytuacje stresogenne

Stres najbardziej kojarzy się z sytuacjami trudnymi dla psychiki. Pod koniec lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku dwaj amerykańscy psychiatrzy, Thomas Holmes i Richard Rahe ułożyli listę najczęstszych stresorów, czyli bodźców, które wywołują stres – w kolejności od najsilniejszego do najsłabszego. Niektóre z najważniejszych i najczęściej występujących przyczyn przewlekłego stresu psychicznego to np. nieporozumienia w domu, przemoc i konflikty, choroby w rodzinie lub śmierć najbliższych, kłopoty w pracy i przepracowanie albo wręcz przeciwnie przeciwnie – bezrobocie i niemożność znalezienia w pracy, brak stabilizacji materialnej, poczucie niepewności i lęk przed przyszłością, poczucie bezradności i braku kontroli nad własnym życiem –

Jednak nie należy też lekceważyć stresu czysto fizycznego, który również obciąża organizm. Powoduje go m.in. niedostatek snu, nieregularne odżywianie lub głodzenie się, zatrucia, urazy i choroby, nadużywanie alkoholu i palenie tytoniu, a także częste przemęczenie fizyczne (spowodowane pracą, obowiązkami domowymi lub np. zbyt intensywnymi treningami).

Przyczyn stresu jest, jak widzimy, mnóstwo. Nie da się ich uniknąć całkowicie i nawet nie warto dążyć do zupełnego wyeliminowania stresu ze swojego życia. Warto jednak unikać stresu chronicznego, a w razie potrzeby – umieć radzić sobie tak, aby przezwyciężyć trudności jak najskuteczniej i jak najmniejszym kosztem dla swojego zdrowia fizycznego i psychicznego.