Choroby odkleszczowe – profilaktyka, objawy, leczenie

W Polsce najczęściej występującymi chorobami odkleszczowymi są borelioza z Lyme i kleszczowe zapalenie mózgu (KZM). Inne infekcje, takie jak babeszjoza, anaplazmoza, riketsjozy czy tularemia, zdarzają się rzadko. Jak uchronić się przed chorobami przenoszonymi przez kleszcze? Jak wyciągnąć kleszcza, który wpił się w skórę? Kiedy iść do lekarza?

Autorka: Dr n. farm. Maria Kasprzak

Uwaga! Ten artykuł ma charakter wyłącznie edukacyjny, nie wyczerpuje tematu, nie służy samoleczeniu i nie może zastąpić indywidualnej konsultacji lekarskiej.

Choroby przenoszone przez kleszcze

Wiosna i lato to czas częstych wycieczek do lasów, parków i innych terenów zielonych. Warto pamiętać, że wśród roślinności jesteśmy narażeni na ukąszenia kleszczy. Kleszcze mogą przenosić groźne choroby zakaźne: bakteryjne, wirusowe i pierwotniakowe. Najczęściej występującymi i najważniejszymi w Polsce chorobami odkleszczowymi są bakteryjna borelioza (choroba z Lyme) i wirusowe kleszczowe zapalenie mózgu (KZM). Rzadko występują np. babeszjoza (choroba wywoływana przez pierwotniaki), anaplazmoza (wywoływana przez szczególnego rodzaju bakterie Gram-ujemne), tularemia (choroba bakteryjna) i inne. Istnieje też jednostka chorobowa określana jako porażenie kleszczowe lub paraliż kleszczowy. Nie jest to choroba zakaźna, ale skutek toksycznego wpływu śliny kleszcza na układ nerwowy, co skutkuje postępującym paraliżem mięśni. Po usunięciu kleszcza lub kleszczy objawy zwykle szybko ustępują. Porażenie kleszczowe występuje rzadko, a większość chorych to dzieci lub kobiety.

Borelioza, czyli choroba z Lyme

Borelioza to ogólnoustrojowa choroba zakaźna wywoływana przez bakterie (krętki) Borrelia burgdorferi. Są to bakterie spokrewnione z krętkiem bladym, czyli zarazkiem kiły. Nieleczona borelioza przechodzi w postać przewlekłą, która atakuje wiele narządów: układ kostno-stawowy, nerwowy, serce, skórę i inne. Jakie są objawy boreliozy? Poniżej przedstawimy najważniejsze:

Objawy wczesne w miejscu ukąszenia, czyli tzw. rumień wędrujący, występuje u ok. 70% osób zakażonych boreliozą. Rumień (plama na skórze) pojawia się od 3 do 30 dni od zakażenia; najpierw występuje w miejscu wkłucia się kleszcza i stopniowo powiększa swoją średnicę, od 4-5 centymetrów do nawet kilkunastu (duże rumienie występują szczególnie na tułowiu) i jest wyraźnie odgraniczony od reszty skóry. Często w środku następuje przejaśnienie, a zaczerwienienie przesuwa się na brzegi, tworzą się więc koncentryczne kręgi wokół ukąszenia: jasny i czerwony. Z tego powodu niektórzy porównują taki rumień do wyglądu tarczy strzelniczej. Rumień może też być jednolicie czerwony lub mieć w centrum pęcherz, może zmieniać wielkość, może zniknąć i pojawić się w innym miejscu, stąd nazwa – rumień wędrujący (erythema migrans). Jest to bardzo charakterystyczny objaw, jednoznacznie wskazujący na boreliozę. Jeśli wystąpi, koniecznie trzeba zgłosić się do lekarza! Czasem może być więcej rumieni na ciele, a czasem rumień nie występuje wcale, a pojawia się pojedynczy guzek w miejscu ukąszenia, tzw. ziarniniak limfocytarny.
Rumień wędrujący zanika samoistnie, jednak nie oznacza to wyleczenia choroby. Infekcja przechodzi po prostu w kolejną fazę i rozsiewa się po całym organizmie.
Czasem brak jest charakterystycznych objawów, dlatego po ukąszeniu kleszcza należy uważnie obserwować swój organizm przez kilka-kilkanaście tygodni i uważać na objawy grypopodobne, bóle stawów i mięśni, ogólne złe samopoczucie czy podwyższoną temperaturę. W razie jakichkolwiek objawów należy iść do lekarza i powiedzieć, że ukąsił nas kleszcz.
Objawy wczesne choroby rozsianej (w ciągu kilku tygodni od zakażenia) to np. bóle głowy, bóle stawów i mięśni, podwyższona temperatura, porażenie nerwów, objawy zapalenia opon mózgowych, zaburzenia pracy serca, zmiany w gałce ocznej.
Nieleczona borelioza może po miesiącach, a nawet latach, powodować przewlekłe choroby stawów, układu nerwowego, oczu lub mięśnia sercowego, zanikowe zapalenie skóry lub złe funkcjonowanie niemal każdego narządu. Może też powodować ogólne złe samopoczucie, pogorszenie stanu umysłowego, ciągłe zmęczenie i osłabienie, które często przypisuje się innym czynnikom.

Na boreliozę nie ma szczepionki, choć można ją skutecznie leczyć za pomocą odpowiednich antybiotyków. Skuteczność leczenia zależy etapu choroby – im wcześniej, tym lepiej. Boreliozę leczy się zawsze pod kontrolą specjalisty chorób zakaźnych. Nie ma domowych sposobów na wyleczenie boreliozy, choć niektóre zioła mogą działać wspomagająco. Boreliozą nie można się zarazić bezpośrednio od chorego człowieka!

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)

KZM to choroba wirusowa, wywoływana przez flawiwirusy. Co ciekawe, zakazić można się nie tylko od kleszcza-nosiciela, ale także pijąc surowe mleko od krów czy kóz zakażonych tym wirusem. Okres wylęgania wynosi od 2 do 28 dni, najczęściej 7-14 dni. Na początku najczęstszymi objawami są: ból głowy i szyi, bóle mięśniowe, a także ból gałek ocznych, ogólne złe samopoczucie i lekko podwyższona temperatura (zwykle do 38°C). Potem objawy te mogą zniknąć na około tydzień i u części chorych już nie powracają. U około połowy rozwija się druga faza choroby, z objawami zapalenia opon mózgowych i mózgu, wysoką gorączką (nawet 40°C), sztywnością karku, zawrotami głowy, wymiotami. Czasem może dojść do zaburzeń przełykania, mowy, a nawet do śpiączki i zaburzeń oddychania, co może doprowadzić do śmierci. Nie ma specyficznego leczenia. Postępowanie polega na podtrzymywaniu funkcji życiowych chorego i łagodzeniu objawów. Przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu można się jednak zaszczepić – szczepienia są refundowane dla pracowników leśnictwa. Jeśli jednak często przebywamy w lesie lub w innych zarośniętych terenach, gdzie jest dużo kleszczy, warto rozważyć odpłatne szczepienie przeciwko KZM.

Jak wygląda kleszcz?

Aby zapobiegać chorobom odkleszczowym, należy chronić się przed ukąszeniem przez kleszcze. Jeśli dojdzie do ukąszenia, trzeba prawidłowo wyjąć kleszcza i obserwować swój organizm. Jednak najpierw trzeba umieć kleszcza rozpoznać.

Po pierwsze - kleszcze nie są owadami! Kleszcze to roztocza - pajęczaki. To istotne, ponieważ wszystkie pajęczaki mają po osiem odnóży, a owady po sześć. Kleszcze mają osiem odnóży, po cztery z prawej i lewej strony.
Odnóża kleszczy są zlokalizowane z przodu ciała od strony brzusznej, przy głowotułowiu, i kiedy patrzy się na kleszcza od góry, mogą być częściowo zasłonięte przez odwłok. Kleszcze mają ciemne kolory i są niewielkie – głodne kleszcze mają długość od 1 do 3-4 milimetrów (poniżej pół centymetra) i są płaskie.
Krew piją jedynie samice kleszczy przed przeobrażeniem w kolejne stadium rozwojowe lub przed złożeniem jaj. Dlatego kleszcze mogą mieć różne rozmiary – młode larwy lub nimfy są mniejsze niż dorosłe, zapłodnione samice.
Kleszcze opite krwią powiększają się znacznie, stają się kuliste i mogą osiągać do centymetra średnicy, choć najczęściej są mniejsze.

Jak kleszcz atakuje?

Kleszcze nie potrafią latać. Aby dostać się na skórę żywiciela, kleszcz musi przejść na niego z rośliny, na której siedzi lub spaść z niewielkiej wysokości, np. z krzaka. Obecność ofiary kleszcz wyczuwa po zapachu – rozpoznaje pot i dwutlenek węgla, który zwierzę wydycha. Po żerowaniu na poprzednich żywicielach kleszcze mogą mieć w swoich ciałach zarazki wyssane z ich krwią. Zarazki mogły też być obecne w jajach, z których kleszcz się wylągł. Kiedy kleszcz wbija swój piłkowany aparat gębowy w skórę ssaka, wydziela przy tym ślinę, która znieczula (ukąszenie kleszcza nie boli!), i z którą do organizmu mogą dostać się bakterie, wirusy lub pierwotniaki. Tak, jak już wspomnieliśmy, w Polsce najczęściej są to bakterie boreliozy lub wirusy kleszczowego zapalenia mózgu.

Jak wyciągnąć kleszcza?

Jeśli ukąsił nas kleszcz, należy go jak najszybciej wyjąć. Nie panikujmy – nie każdy kleszcz przenosi choroby. Jednak im szybciej i skuteczniej wyciągniemy kleszcza, tym mniejsze mamy szanse na ewentualne zakażenie. Aby wyjąć kleszcza, można użyć pęsety o cienkich końcach, chwycić kleszcza jak najbliżej skóry (za „głowę”) i wyciągnąć nie kręcąc nim. Można także zastosować jeden ze specjalistycznych zestawów do wyciągania kleszczy dostępnych w sklepach i aptekach. Są to specjalne próżniowe „strzykawki” do wyciągania kleszczy, „kleszczołapki” lub inne akcesoria, czasem z dołączonym aerozolem do zamrożenia kleszcza. Przy wyciąganiu kleszcza należy postępować zgodnie z zaleceniem producenta danego wyrobu medycznego. Nie wolno kleszcza smarować tłuszczem ani niczym innym, ponieważ spowoduje to, że wkłuty pajęczak zwymiotuje, a szansa zakażenia drastycznie wzrośnie! Jeśli w skórze zostanie oderwana główka i nie możemy jej wyjąć, to należy zgłosić się do lekarza lub na pogotowie. Po usunięciu kleszcza miejsce ukąszenia należy umyć i zdezynfekować, np. spirytusem. Przez najbliższe tygodnie warto obserwować to miejsce i całe ciało, a w razie wystąpienia plam, grudek lub pęcherzy na skórze lub objawów grypopodobnych jak najszybciej zgłosić się do lekarza.

Wyjętego kleszcza można zbadać np. na obecność krętków boreliozy. Taką usługę oferuje wiele specjalistycznych laboratoriów, można też użyć testu do samodzielnego wykonania. Taki test nie jest w stu procentach wiarygodny, ale może dać ważną wskazówkę co do prawdopodobieństwa zakażenia.

Jak chronić się przed kleszczami?

Aby uniknąć ukąszenia przez kleszcze, należy odpowiednio się zabezpieczać. Kiedy idziemy do lasu lub na łąkę, włóżmy długie spodnie i wyższe buty. Skarpetki można naciągnąć na nogawki. Przydadzą się długie rękawy i nakrycie głowy. Jeśli to możliwe, warto unikać przedzierania się przez gęste zarośla, gdzie łatwo „zgarnąć” kleszcza z muskających nas gałęzi. Dobrze jest też używać chemicznych repelentów, czyli środków odstraszających kleszcze, komary i inne owady. Najlepiej wybrać preparat zawierający DEET, ikarydynę lub IR3535 (ta ostatnia substancja jest nieco mniej skuteczna). Jeśli ryzyko jest duże, to ubranie i buty można dodatkowo zabezpieczyć preparatem z permetryną, która zabija kleszcze. Uwaga! Permetryna jest trująca dla kotów. Właściciele kotów muszą uważać, aby ich zwierzaki nie miały kontaktu z pryskanymi ubraniami.