Alergie pokarmowe – przyczyny, objawy, leczenie

Uwaga! Ten artykuł ma charakter wyłącznie edukacyjny, nie służy samoleczeniu i nie może zastąpić indywidualnej konsultacji lekarskiej.

Alergia pokarmowa – co to jest?

Alergia pokarmowa to stan, w którym organizm reaguje nadmiernie silną odpowiedzią immunologiczną na niektóre pokarmy, np. mleko, jaja, orzechy, ryby. Układ odpornościowy mylnie identyfikuje pewne produkty (a właściwie ich składniki – najczęściej białka, choć nie tylko) jako pasożyty lub patogeny i uruchamia reakcję obronną (zapalną), która ma te domniemane zagrożenie zniszczyć. Najczęściej reakcja alergiczna jest związana z przeciwciałami klasy IgE, które łączą się z alergenem i aktywują tzw. komórki tuczne (mastocyty) uwalniające histaminę. Histamina powoduje aktywację procesu zapalnego i związane z tym objawy: obrzęk, zaczerwienienie, ból, świąd.  Jednak w danym przypadku układ odpornościowy się myli: żadnego patogenu nie ma, za to objawy reakcji alergicznej powodują uciążliwe dolegliwości, które w niektórych przypadkach mogą być niebezpieczne dla zdrowia i życia.

Objawy alergii pokarmowych bywają bardzo różne. Mogą to być dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, np. wymioty, biegunki, bóle brzucha, wzdęcia, zgaga itp. Istnieje też tzw. zespół alergii jamy ustnej (OAS – Oral Allergy Syndrome), który objawia się obrzękiem i swędzeniem warg, gardła, języka i podniebienia, a także chrypką, kaszlem itd. Czasem alergie pokarmowe dają objawy skórne – np. różne wysypki, pokrzywki, atopowe zapalenie skóry; mogą też współwystępować z nieżytem nosa czy astmą.

W skrajnych przypadkach może dojść do tzw. wstrząsu anafilaktycznego, który jest stanem zagrażającym życiu. Polega on na tym, że następuje uogólniona reakcja zapalna, silny obrzęk tkanek i nagły spadek ciśnienia krwi. Należy wtedy szybko reagować, a lekiem ratującym życie jest w takim przypadku zastrzyk adrenaliny, która szybko podnosi ciśnienie.

Alergie miewają różne nasilenie – czasem spożycie alergizującego pokarmu powoduje jedynie niewielkie dolegliwości, a bywa tak, że nawet śladowa ilość alergenu (np. wdychanie oparów znad potrawy) może spowodować silną reakcję organizmu. Skłonności do alergii są najprawdopodobniej dziedziczne, a choroby alergiczne częściej występują u osób, które mają alergików w rodzinie.

Alergia a nietolerancja pokarmowa – czym się różnią?

Alergie bywają czasem mylone z innym dolegliwościami spowodowanymi przez niektóre pokarmy, czyli tzw. nietolerancjami pokarmowymi. Podstawowa różnica między nimi jest taka, że choroby alergiczne mają u podstawy reakcję odpornościową na uczulające składniki zawarte w pokarmach. Najczęściej (choć nie zawsze) są to reakcje związane z przeciwciałami klasy IgE. Nietolerancje pokarmowe zwykle nie wiążą się bezpośrednio z reakcją odpornościową, a dolegliwości są wynikiem innych czynników: np. niedoboru enzymów trawiennych (jak przy nietolerancji laktozy), zaburzeń wchłaniania niektórych składników (np. nietolerancja fruktozy) lub enzymów metabolizujących pewne składniki odżywcze.

Ciekawym przykładem jest celiakia (choroba trzewna), czyli nietolerancja glutenu – głównego białka pszenicy, żyta i jęczmienia. Jest to co prawda choroba związana z reakcją immunologiczną, jednak nie skierowaną przeciwko glutenowi, a przeciwko własnym tkankom organizmu. Jest to więc choroba autoimmunologiczna wyzwalana przez gluten, a nie reakcja alergiczna na to białko (alergia na gluten też czasem występuje, jednak jest to inna choroba). Alergie mogą występować razem z nietolerancjami pokarmowymi, jednak nie muszą. Są to odrębne grupy zaburzeń. Jednak często zdarza się, że różne alergie na pokarmy lub inne alergeny (pyłki, kurz, sierść, lateks) występują u jednej osoby. Na przykład: ktoś uczulony na jeden alergen (np. banany) będzie też często uczulony na inny (np. lateks). Wiąże się to z podobieństwem różnych alergenów między sobą (tzw. reakcje krzyżowe) lub ze skłonnością danego organizmu do alergii w ogóle.

Jakie pokarmy uczulają najczęściej?

Alergie pokarmowe dotyczą bardzo różnych produktów, jednak niektóre pokarmy lub dodatki do żywności uczulają częściej, niż inne. Należą do nich: mleko krowie, kozie lub owcze, jaja, soja, orzechy ziemne i inne orzechy, soja, ryby, mięczaki i skorupiaki, sezam, seler, gorczyca, pszenica i zboża zawierające gluten, łubin, a także dwutlenek siarki i siarczyny. Te składniki muszą być obowiązkowo oznaczane w składzie produktów spożywczych na opakowaniach i w menu restauracji, najczęściej pogrubioną czcionką. Jednak na nich lista alergenów się nie kończy. Bywają osoby uczulone np. na cytrusy, pomidory, jabłka, gruszki, czereśnie, truskawki, a nawet marchew czy ziemniaki. Czasem alergenami są też konserwanty, barwniki lub inne dodatki do żywności. W niektórych przypadkach alergeny ulegają zniszczeniu w obróbce termicznej, więc czasem osoba uczulona na surowy produkt (np. seler lub jabłka) może jeść ten sam produkt gotowany lub pieczony. Jest to jednak kwestia indywidualna i dopóki nie zyskamy pewności, jak jest w naszym przypadku, lepiej zachować ostrożność.

Niektóre alergie pokarmowe są charakterystyczne dla wieku dziecięcego – tak jest np. z alergią na mleko krowie. Ocenia się, że alergia pokarmowa na białka mleka krowiego (tzw. skaza białkowa) występuje u kilku procent niemowląt i małych dzieci. Przy zastosowaniu odpowiedniej diety eliminacyjnej, większość dzieci „wyrasta” z alergii na mleko i w późniejszym wieku może już bez problemu spożywać nabiał. Podobnie bywa z alergią na jaja kurze. Jednak np. alergia na orzeszki ziemne lub ryby i owoce morza często utrzymuje się przez całe życie. Uczulenia na pewne produkty mogą też pojawiać się nagle, w każdym wieku. Każda osoba ze skłonnością do alergii, lub mająca alergika w rodzinie, powinna więc zachować czujność i bacznie obserwować reakcje swojego organizmu, aby móc zareagować na czas. Objawy alergii mogą pojawić się w różnym czasie od spożycia uczulającego pokarmu – od kilku minut do kilkunastu godzin, a czasem i dłużej.

Jak diagnozuje się alergię pokarmową?

Pomimo, że istnieją rozmaite „testy na alergie”, to jednak najważniejsza w diagnozowaniu uczuleń na pokarmy jest uważna obserwacja objawów. Jeśli po spożyciu określonego produktu pojawią się objawy alergii, a po eliminacji go z diety znikną – niemal na pewno mamy do czynienia z alergią na dany produkt. Czasem przeprowadza się tzw. próbę prowokacyjną. W czasie takiej próby podaje się dany pokarm pod kontrolą lekarza i obserwuje, czy wystąpią objawy.

Oczywiście, pomocne są także alergiczne testy skórne i oznaczanie przeciwciał IgE. Jednak w ich przypadku wynik zawsze musi być interpretowany przez lekarza, w powiązaniu z całościowym obrazem klinicznym. Co ważne, przed wykonaniem testów alergicznych należy odstawić przyjmowane leki przeciwalergiczne (przeciwhistaminowe), także te dostępne bez recepty. W przeciwnym razie wynik może być zafałszowany, tzn. fałszywie ujemny.

Takich preparatów jest wiele, np. Zyrtec, Allertec, Amertil, Loratan, Claritine, Aleric, Zyx, Fenistil i inne. Nie każdy wie, że także inne leki, np. popularny Aviomarin, Apap Noc lub Hydroxyzinum, mają działanie przeciwhistaminowe i mogą zafałszować wyniki testów alergicznych. Aby dowiedzieć się, kiedy przed testem trzeba odstawić dany lek, przeczytaj ulotkę lub zapytaj lekarza albo farmaceutę.

Jak leczy się alergię pokarmową?

Leczenie alergii pokarmowych polega przede wszystkim na wykluczeniu alergenów ze swojego jadłospisu – nazywa się to dietą eliminacyjną. Czasami, jeśli występują także inne typy alergii (np. kontaktowa czy wziewna), lub aby złagodzić silne objawy na początku leczenia, stosuje się także leki przeciwhistaminowe lub kortykosteroidy (np. hydrokortyzon). Takie leki należy zawsze przyjmować dokładnie według zaleceń lekarza. Stosowanie diety eliminacyjnej przez dłuższy czas pomaga organizmowi „odpocząć” i zregenerować się, a w niektórych przypadkach po kilku latach umożliwia spożywanie niektórych pokarmów, na które miało się uczulenie. Nie jest to jednak regułą i należy zawsze zachować ostrożność przed próbami ponownego wprowadzenia uczulających pokarmów do diety – najlepiej nie robić tego bez konsultacji z lekarzem.

Niektóre alergie (np. na orzeszki ziemne) najczęściej pozostają przez całe życie. Jeśli pacjent przeżył kiedyś wstrząs anafilaktyczny lub jest w grupie ryzyka, lekarz może przepisać adrenalinę w zastrzyku. Taki zastrzyk chory zawsze powinien nosić przy sobie i mieć zapasowy w domowej lodówce.

W razie pojawienia się objawów wstrząsu należy natychmiast wstrzyknąć adrenalinę (np. w udo, nawet przez ubranie) i wezwać pogotowie. Do objawów wstrząsu anafilaktycznego należą: zawroty głowy, silne osłabienie, kołatanie serca, chrypka, duszności, nudności, wymioty, obrzęk gardła i trudności w oddychaniu. Pacjent ma często zimną, wilgotną skórę, jest blady. W wielu przypadkach dochodzi do znacznego spadku ciśnienia tętniczego, prowadzącego nawet do utraty przytomności. Kluczowa jest natychmiastowe udzielenie pomocy, ponieważ wstrząs anafilaktyczny postępuje bardzo szybko i jest stanem zagrażającym życiu. Mogą go wywołać nie tylko alergeny pokarmowe, ale także uczulające leki, alergeny wziewne lub np. użądlenie przez owady.

Jak żyć z alergią pokarmową?

Codzienne życie alergika może być trudne. Osoba uczulona na popularne pokarmy często nie może jeść tego, co inni znajomi, musi bardzo uważać w restauracjach, na przyjęciach, wyjazdach i w innych podobnych okolicznościach. Może to być źródłem frustracji i poczucia wyobcowania. Dzieci z alergiami pokarmowymi czasami źle znoszą fakt, że nie mogą jeść tego, co inni domownicy lub ich rówieśnicy w przedszkolu lub na podwórku. Jest to zrozumiałe, a oswojenie dziecka lub dorosłego z koniecznością stosowania ograniczeń wymaga czasu, cierpliwości i wyrozumiałości. Jednak wszystkie te trudności są zazwyczaj możliwe do przezwyciężenia, a po pewnym czasie osoba chora na alergię „oswaja” swoją dolegliwość i uczy się tak organizować swoje życie, aby korzystać z niego jak najlepiej. Przepisy prawa, które nakazują producentom żywności i restauratorom wyszczególniać alergeny w potrawach, także działają na korzyść alergików i ułatwiają im życie. Edukacja własna i osób z najbliższego otoczenia, uważność w stosowaniu diety i przestrzeganie zaleceń lekarza – to wszystko umożliwia radzenie sobie z alergią pokarmową i cieszenie się życiem.

Więcej podobnych poradników znajdziesz na Empik Pasje w dziale Zdrowie. 

Bibliografia i przydatne linki:

1. Artykuł z serwisu Medycyna Praktyczna dla pacjenta: „Alergia pokarmowa”, dr med. Monika Świerczyńska-Krępa. Link: https://www.mp.pl/pacjent/alergie/chorobyalergiczne/choroby/57574,alergia-pokarmowa (dostęp 22.07.2021)
2. Strona internetowa marki Nutramigen, o żywieniu dzieci z alergią na mleko: https://www.nutramigen.pl/zywienie-dziecka-z-alergia/ (dostęp 207.2021)
3. Serwis Polskiego Towarzystwa Alergologicznego dla pacjentów: https://dlapacjentow.pta.med.pl (dostęp 22.07.2021)

zdjęcie okładkowe: źródło: shutterstock.com